Czas wilka

Ksiązka Antoniego Sobańskiego ukazała się po raz pierwszy w 1934 roku nakładem wydawnictwa „Rój”. To fascynujący zbiór reportaży z hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy, które Sobański – korespondent „Wiadomości Literackich” – pisał na bieżąco, obserwując oczyma przyszłej ofiary narodziny i triumfalny pochód nazizmu.
Sobański, pisząc "Cywila w Berlinie", zachowywał pełen obiektywizm w obrazie i ocenie przedstawianych wydarzeń. Niezależnie od podejmowanego zagadnienia (prześladowanie Żydów, sytuacja gospodarcza, wewnętrzne walki polityczne), sposób ujęcia go przez Sobańskiego czyni te reportaże nieocenionym źródłem informacji; także dzisiaj – jako pierwotna (i jedna z pierwszych) naoczna relacja bezstronnego, niezaangażowanego politycznie świadka. Czytelnik książki poznaje to, co zadecydowało o charakterze i przebiegu procesów zachodzących w Niemczech hitlerowskich: nastroje panujące we wszystkich warstwach społecznych, z których wykiełkowały nowe, rozprzestrzeniające się w szybkim tempie idee.
"Cywil w Berlinie był nie tylko reportażem mądrym politycznie. Książka ta łączyła bystrość i wnikliwość obserwacji z głębokim umiłowaniem kultury europejskiej”, zreasumował Antoni Słonimski w mowie pogrzebowej nad trumną Sobańskiego.

In der vorliegenden Untersuchung werden Reaktionen ostdeutscher Intellektuellenkreise auf umwälzende politische Ereignisse in Mittel- und Osteuropa dargestellt, und zwar auf den Polnischen Oktober und den Ungarn-Aufstand 1956, den Prager Frühling 1968 sowie auf die Streiks in Polen und die Aktivitäten der Solidarność Anfang der 80er Jahre des vorigen Jahrhunderts. Alle diese oft blutigen Ereignisse erzeugten ein breites Echo in ganz Europa und lösten eine Welle von Reaktionen in der öffentlichen Meinung aus, darunter auch Stellungnahmen von Intellektuellen. Wichtig ist dabei nicht in erster Linie die Schilderung der aus zahlreichen Publikationen bereits bekannten historischen Ereignisverläufe, wenngleich diese jeweils kurz skizziert werden, sondern vor allem die Darstellung deren „Wirkungskraft“ auf die Diskurse ihrer Zeit. Es geht also vor allem um die Reaktionen, die diesen Ereignissen folgten, und zwar in Künstler- und Intellektuellenkreisen in der DDR, hauptsächlich unter Schriftstellern, sowie deren Einfluss auf die weitere Politik der Regierung und in Folge auf die Gesellschaften aller besprochenen Länder.
Magdalena Latkowska

Magdalena Latkowska, Dr. habil., Germanistin, forscht und lehrt im Bereich Literaturwissenschaft an der Universität Warschau. Studium in Warschau, Tübingen und Berlin. Ausgewählte Veröffentlichungen: Günter Grass und die Politik (2008); Habilitationsschrift: »Pedagodzy socjalizmu« czy »wrogowie klasowi«? Pisarze z NRD wobec powstania czerwcowego 1953 oraz budowy i upadku muru berlińskiego 1961–1989 (2016). Deutsche Fassung: »Sozialismus-Pädagogen« oder »Klassenfeinde«? Die Haltung der DDR-Schriftsteller zum Aufstand des 17. Juni sowie zum Mauerbau und Mauerfall – in Vorbereitung. Forschungsschwerpunkte: deutsche Literatur und Geschichte des 20. und 21. Jh., Verbindungen zwischen Literatur und Politik in der BRD und der DDR, Erinnerungskultur.

Hitlerjugend – młodzi, ufni, wierni… Narodowy socjalizm miał być dla nich rajem. Okazało się, że zstępują do piekła.

Alfons Heck miał dziesięć lat, gdy wyruszył na norymberski Reichsparteitag - doroczny uroczysty wiec narodowych socjalistów przypominający ogromną mszę ku czci Führera. Jako członek Jungvolku, młodszej sekcji Hitlerjugend, wraz z tysiącami zafascynowanych młodych ludzi słuchał przemowy swego najwyższego przywódcy, boga nowego ładu świata, Adolfa Hitlera:
„Wy, moja młodzieży” – krzyczał i wydawało mi się, że wbija oczy prosto we mnie – „jesteście dla narodu najcenniejszą gwarancją wspaniałej przyszłości”. (...) Nie mieliśmy żadnych szans. Od tej chwili byłem duszą i ciałem oddany Adolfowi Hitlerowi.
Uderzająco szczera relacja chłopca, którego pochłonęły idee narodowego socjalizmu. Maszerując razem z nim w szeregach Hitlerjugend, poznajemy ukrytą stronę nazizmu, o której niewiele się pisze. Bardzo nieliczni, zapaleni niegdyś członkowie organizacji młodych nazistów, publicznie opowiadali o tamtych latach i swojej fascynacji hitleryzmem.
Niniejsza książka pokazuje, jak wyglądało ich życie w tamtych czasach; kim byli, w co wierzyli i dlaczego dokonywali takich a nie innych wyborów.

Ta autobiograficzna relacja stała się podstawą filmu HBO Heil Hitler! Confessions of a Hitler Youth, wyróżnionego kilkoma nagrodami filmowymi i telewizyjnymi, w tym Emmy za „wybitny program historyczny” i prestiżową George Foster Peabody Award za „wybitne, godne pochwały osiągnięcie”.

Joseph Goebbels (1897-1945), minister oświecenia narodowego i propagandy Rzeszy, budzi jednoznaczne skojarzenia. To jedna z najbardziej złowrogich postaci w historii XX wieku, symbol kłamstwa, cynizmu i manipulacji. Więcej nawet - morderca "zza biurka". Jego pomysły propagandowe wzniecały nienawiść i nawoływały do przemocy, prowadząc do tragedii milionów ludzi. Goebbels uniknął ludzkiej odpowiedzialności za swoje przewiny, wybierając samobójczą śmierć. Pozostawił jednak swoisty spadek, niezwykle obszerne Dzienniki, liczące około 36 tysięcy stron, spisywane przez kilkadziesiąt lat z bardzo dużą regularnością.
Goebbels ulegał ślepej wierze w geniusz i szczęśliwą gwiazdę Führera, ale też umiał niekiedy w sposób zadziwiająco trafny skonstatować, a nawet przewidzieć bieg wydarzeń politycznych, jak choćby rozwijający się od połowy II wojny światowej proces zniewolenia Europy Środkowej przez ZSRR przy karygodnej bezczynności zachodnich partnerów z Wielkiej Trójki. Przy tej okazji warto zauważyć wątki polskie w Dziennikach. Są one ilościowo skromne, ale ważne i interesujące, dotyczą m.in. genezy wojny, tragedii katyńskiej i wreszcie Powstania Warszawskiego.

Praca jest pierwszą monografią poświęconą relacjom wschodnioniemieckich i PRL-owskich resortów bezpieczeństwa w okresie obowiązywania jedynej całościowej międzyministerialnej umowy o współpracy tychże resortów. Została ona przygotowana na podstawie analizy porównawczej akt obu służb, uzupełnionej o rozmowy ze świadkami opisywanych wydarzeń i procesów, m.in. tajnymi współpracownikami oraz kadrowymi oficerami MSW.
Autor stawia tezę, że wschodnioniemiecka Stasi oraz MSW korzystały z formalnych kontaktów przede wszystkim w celu ochrony i realizacji własnych, a nie bilateralnych interesów, zaś współpraca dwustronna miała ¦ z ilościowego punktu widzenia ¦ minimalny zakres, stanowiąc 2 do 3% wszystkich operacji. Badania autora pozwoliły na podważenie prezentowanej w literaturze tezy o znacznych możliwościach operacyjnych Stasi w PRL i zasięgu jej działań przeciwko ówczesnym władzom. Kwerendy archiwalne umożliwiły prezentację całkowicie nieznanych opinii publicznej rodzajów aktywności MSW skierowanych przeciwko NRD, włącznie z działalnością podwójnych agentów. Kluczowym aspektem monografii jest zakwestionowanie fałszywego wyobrażenia o ilości wschodnioniemieckiej agentury w PRL.

Książka jest polemiką z dość powszechnym przekonaniem, że dzisiejsi Niemcy odrobili lekcję historii – doskonale wiedzą, czym był Holokaust, i przyjmują odpowiedzialność za winę swoich przodków. W prowokacyjnym eseju Samuel Salzborn twierdzi, że jest dokładnie odwrotnie – w Niemczech nadal dominuje mit zbiorowej niewinności.

Autor przypomina o zaniechaniu rozliczeń zbrodni nazistowskich w powojennym niemieckim wymiarze sprawiedliwości. Swoje diagnozy opiera na wynikach badań opinii społecznej, dowodzi także żywotności motywu niemieckiej ofiary w debacie publicznej i w dziełach kultury popularnej na temat II wojny światowej. Szczegółowo analizuje dyskurs środowiska tzw. wypędzonych. Zastanawia się, dlaczego prawda o masowym zaangażowaniu Niemców w Holokaust oraz utrzymanie nazistów przy władzy nigdy nie stały się w Niemczech częścią szerokiej świadomości społecznej.

Wbrew wszelkim oficjalnym zapewnieniom o skutecznym rozliczeniu epoki narodowego socjalizmu w powojennej historii Niemiec samokrytyczna „konfrontacja z przeszłością”, w ramach której – jak postulował Theodor W. Adorno – „na serio przepracowuje się przeszłość, przełamuje jej czar dzięki jasnej świadomości”, miała tylko szczątkową formę, a społeczeństwo niemieckie w ciągu kilkudziesięciu lat ze wspólnoty sprawców okresu narodowego socjalizmu stało się powojenną wspólnotą wyparcia pamięci, spajaną antysemickimi projekcjami i fantazjami etnicznej samowiktymizacji.
Fragment książki


Samuel Salzborn (ur. 1977) – politolog, profesor Uniwersytetu w Gießen. Autor m.in. książek Globaler Antisemitismus. Eine Spurensuche in den Abgründen der Moderne (2018) oraz Angriff der Antiidemokraten. Die völkische Rebellion der Neuen Rechten (2017). Zajmuje się teorią polityki, historią idei oraz współczesnym prawicowym ekstremizmem. Od 2020 roku jest pełnomocnikiem miasta Berlin do spraw zwalczania antysemityzmu.