Czasy pamięci

„Płonęli gniewem” to napisana w 1934 roku autobiografia i zarazem dziennik żydowskiego nastolatka z Bielska Podlaskiego, ukrywającego się pod pseudonimem „Beniamin R”. W tomie znalazł się też napisany w 1935 roku przez tego samego autora list do wybitnego filologa i językoznawcy Maksa Weinreicha.
W prezentowanych tekstach Czytelnik znajdzie fascynujący opis dzieciństwa i dorastania. Przedstawiona została w nich międzywojenna żydowska kultura młodzieżowa, a także syjonizm, socjalizm, komunizm i ostra rywalizacja między nimi. W tomie znajdują się też opisy katastrofy humanitarnej okresu pierwszej wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej czy też przemocy antyżydowskiej na podlaskiej prowincji w połowie lat trzydziestych XX wieku.
„Płonęli gniewem” jest też zapisem burzliwego procesu dorastania i konfliktów międzypokoleniowych, napięć między światem żydowskiej tradycji a procesami sekularyzacji. Na stronach autobiografii i listu Beniamina R. Czytelnik spotka też takie postaci, jak przyszły premier Państwa Izrael Menachem Begin czy też odwiedzający Polskę w 1931 roku największy hebrajski poeta XX wieku Chaim Nachman Bialik.
W serii ukazały się:
Ludwig Kalisch, Obrazki z moich lat chłopięcych Jecheskiel Kotik, Moje wspomnienia, TOM I Najstarsze pamiętniki Żydów krakowskich: Meir ben Jechiel Kadosz z Brodu, Zwój pana Meira, Jom Tow Lipmann Heller, Zwój nienawiści Jecheskiel Kotik, Moje wspomnienia, TOM II Estera Rachela Kamińska, Boso przez ciernie i kwiaty. Memuary „matki teatru żydowskiego” Mordechaj Aron Gincburg, Awiezer. Wyznania maskila

„Są tylko cztery ściany i okno, do którego zbliżyć się nie wolno, i ja, i mój ból, ja i moje cierpienie, ja i sieroctwo moje. I sączy się kropelkami żrącego serca jadu przekorny, wrogi czas. Tężeją w miejscu dni, w napięciu rozpaczliwego wyczekiwania. Spędzam tygodnie, leżąc na tapczanie jak porzucony i zapomniany łachman, histerycznie rozedrgany kłębek nerwów” – napisał w swoim dzienniku ukrywający się po aryjskiej stronie Sewek Okonowski. Autor, w dramatyczny sposób rozdzielony ze swoją rodziną w czasie powstania w warszawskim getcie, odkrywa przed czytelnikiem świat psychiczny jednostki pochłoniętej przez ból i tęsknotę za najbliższymi, dręczonej wyrzutami sumienia. Nieustanne falowanie zwątpienia i nadziei na spotkanie z najbliższymi, zwłaszcza z ukochaną żoną Hadasą, przenika tekst z niezwykłą siłą. Mimo że zapis uczuć i refleksji (tytułowe „łzy i myśli”) dominują w tekście, to jednak znajdziemy w zapiskach Sewka bogatą część informacyjną: od plastycznego opisu bujnego żydowskiego życia w przedwojennym Słonimie, przez realia codziennego bytowania w kryjówce podczas powstania w getcie, aż do opisu napiętych (a czasem wręcz wrogich) relacji między Sewkiem a ukrywającymi go Polakami.

16 listopada 1940 teren getta warszawskiego, oddzielony od innych części miasta ceglanym murem, został oficjalnie zamknięty. Getto dla Żydów w okupowanej przez Niemców stolicy przedwojennej Polski zostało utworzone półtora miesiąca wcześniej, 2 października 1940 r., zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego, Ludwika Fischera. W osiemdziesięciolecie tych wydarzeń Żydowski Instytut Historyczny oddaje w ręce czytelników katalog wyjątkowej ekspozycji. W książce znalazły się prezentowane na wystawie rysunki, fotografie oraz teksty źródłowe pochodzące przede wszystkim z konspiracyjnego archiwum getta, opracowanego przez działającą pod przewodnictwem Emanuela Ringelbluma grupę Oneg Szabat. Prezentowane w katalogu materiały pogrupowane zostały w jedenastu sekcjach odpowiadających poszczególnym stanowiskom w przestrzeni wystawienniczej. Zbiory te wzbogacają trzy eseje przygotowane przez autorów wystawy: Pawła Śpiewaka, Annę Duńczyk-Szulc i Piotra Rypsona. (…) Nie jest to wystawa dydaktyczna. Nie ma charakteru narracyjnego. Nikt nie prowadzi widza za rękę. Nie dostaje prostych komunikatów. Pozostawiamy widzom swobodę poruszania się po wystawie i wymagamy, czy oczekujemy, skupienia, uwagi i własnej refleksji.

Fragment Wstępu

This volume contains texts published during 2011-2013 in the Zagłada Żydów. Studia i Materiały yearly published by the Polish Center for Holocaust Research, Warsaw. The purpose of Holocaust Studies and Materials is to present the most recent research undertaken in Poland, primarily based on source materials kept in local archives, in hope of introducting them to academic circulation.

Kiedy dostałem te listy do ręki, nie mogłem się od nich oderwać. Aż do świtu czytałem je ze ściśniętym gardłem. Listy, jak dzienniki i diariusze, to najintymniejsza forma wypowiedzi. Człowiek nie ukrywa swych myśli, swych – często jednostronnych – ocen, krytyki – aż do bólu – postaw ludzi postronnych. Te listy, szczęśliwie zachowane, opowiadają dzieje niemowlęcia uratowanego przez prawych Polaków, dojrzewanie tej dziewczynki i jej świadomości i jej tożsamości. Polka, katoliczka, Żydówka? I dylemat: komu należy się to ocalone dziecko? W świecie podzielonym, często wrogim – dylemat nie do rozwiązania. Karol Wojtyła uważał, że ponieważ Żydzi ponieśli tak ogromne straty – dzieci, już ochrzczone, już wychowywane jako polscy katolicy, powinny być przywrócone narodowi skazanemu na zagładę. Arcyszlachetne stanowisko! A jednak w tym przypadku, śledząc w tych listach wojnę o Dziecko, byłem po stronie przybranych rodziców. Rzadko spotykane, zarówno miłość jak i poświęcenie – Haliny i Władysława Grzegorczyków, Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. A wokół jakże różne postawy: podejrzenia i zawiści, posądzenia i uprzedzenia, sprzeczności interesów i lojalności. A przy tym bardzo trudna codzienność robotniczej rodziny.

Jakie to szczęście, że listy pisane przez dziesięciolecia po polsku nie zostały wyrzucone. Zgromadzone w starym buciku w kibucu izraelskim zyskały nowe życie. To najlepsza z powieści jakie ostatnio czytałem, to najsilniejszy z dramatów jakie ostatnio widziałem.

Marian Turski

Siła żydowskiej dyplomacji Dla Davida Harrisa działalność na rzecz społeczności żydowskiej to życiowa misja, którą przez ponad trzydzieści lat realizował jako dyrektor generalny American Jewish Committee. W szczerej rozmowie z Agnieszką Markiewicz odpowiada na pytania o żydowskie wpływy w amerykańskiej i światowej polityce, o pamięć o Holokauście, antysemityzm, relacje polsko-żydowskie. Jaką rolę odgrywa na arenie międzynarodowej Izrael? Kto jest odpowiedzialny za sytuację Palestyńczyków? Jakie błędy popełnił Zachód względem Putina i co powinien dziś zrobić dla Ukrainy? Opowiadając historię swoją i swojej rodziny, David Harris przedstawia perspektywę, która pozwala lepiej zrozumieć wyzwania, przed jakimi dziś stoimy. Jego głos jest dziś potrzebny bardziej niż kiedykolwiek. David Harris jest najlepszym rzecznikiem Izraela i Żydów, jakiego znam. Ma świetne pióro, pisze mądrze i przekonująco. Jest znakomitym analitykiem. To ważny głos w relacjach polsko-żydowskich. Marian Turski prezydent Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego Jak powiedział kiedyś mój Ojciec, David Harris to „prawdziwy mensch, pełen pasji i troskliwości lider żydowski”. Od działalności na rzecz Żydów sowieckich przez wsparcie japońskiej społeczności żydowskiej aż po kluczową rolę w Polsce i na świecie – w ciągu ostatnich 35 lat doświadczałem, jak prawdziwe były jego słowa. Michael Schudrich naczelny rabin Polski David Harris w dużej mierze przyczynił się do przekonania Kongresu, że Polska powinna zostać przyjęta do NATO nie tylko ze względów strategicznych, ale także moralnych. Maciej Kozłowski b. chargé d’affaires Ambasady RP w USA, b. ambasador RP w Izraelu Wybitny erudyta i wizjoner. David Harris wyróżnia się głęboką znajomością polskiej historii. AJC, którym kierował, jako pierwsza organizacja żydowska na świecie nawiązało bezprecedensowe partnerstwo z polskimi władzami, oparte na dialogu i współpracy. Ewa Junczyk-Ziomecka b. minister w Kancelarii Prezydenta RP, konsul generalna RP w Nowym Jorku David Harris od początku aktywnie wspierał polskie członkostwo w NATO, co wyraził najdobitniej w 1997 roku, występując przed Komisją Spraw Zagranicznych Senatu USA. Jerzy Koźmiński b. ambasador RP w USA Dziękuję Davidowi Harrisowi za oddanie stosunkom polsko-amerykańskim, polsko-żydowskim oraz walce o wolność i demokrację. Daniel Fried b. ambasador USA w RP, b. zastępca sekretarza stanu