Das Evangelische Kirchenbauwesen in Westpreussen

Drewniana architektura cerkiewna Wschodniej Galicji jest zjawiskiem, które nie ma sobie równych w skali Europy. Różnorodność typów i bogactwo form wprawia w zdumienie każdego, kto zapozna się z tym tematem. Szczególnie zachwycają się nim przybysze z krajów, gdzie buduje się z kamienia, a drewno służy głównie jako opał. Zachwycają, a jednocześnie dziwią, że można budować takie cuda, z tak nietrwałego materiału. Rzeczywiście pożary były plagą dziesiątkującą drewnianą architekturę sakralną, ale mimo to, do początku XX w. dotrwały setki przepięknych cerkwi, z których najstarsze sięgały początku XVI w. Później na cerkwie drewniane spadły inne nieszczęścia. Wiele bezcennych budowli rozebrano w związku z budową nowych – murowanych. Obie wojny światowe również zebrały swoje żniwo. Ciężki czas nastał, gdy tereny Galicji znalazły się pod panowaniem sowieckim. Znów najwyższej klasy świątynie rozpadały się pozbawione opieki lub były rozbierane. W albumie zaprezentowano również niemniej fascynujące cerkwie murowane, od tych najstarszych z XIII–XIV w., po budowle dwudziestowieczne. Ten niezwykły świat galicyjskich cerkwi został utrwalony na fotografiach z okresu od ostatniej ćwierci XIX w., po koniec czwartej dekady XX w. Wiele z tych zdjęć przepadło lub znajduje się w nieznanych nam miejscach, jednak sporą ich część zebrał Paweł Kusal, znany kolekcjoner z Leska, który od wielu lat, z wielkim zaangażowaniem gromadzi ten bezcenny zbiór. Dzięki jego pasji możemy przedstawić świat, który w dużej mierze jest już bezpowrotnie utracony – świat drewnianych cerkwi Galicji Wschodniej.

Ten oryginalny w formie album jest wspólnym dziełem dwóch autorów: ks. Pawła Tkaczyka, dyrektora Muzeum Diecezjalnego w Kielcach, mającego pod swoją troskliwą pieczą zabytki sakralne znajdujące się na terenie diecezji kieleckiej, oraz Krzysztofa Pęczalskiego, znanego kieleckiego fotografa, od lat zajmującego się dokumentowaniem urody i walorów ziemi świętokrzyskiej.
Historia kieleckiej katedry obchodzącej właśnie swój jubileusz 850-lecia została zatem opowiedziana zarówno poprzez sugestywne, barwne słowo, jak i piękny, nastrojowy obraz. Przeglądając karty albumu, zgłębiamy burzliwą biografię tej świątyni, powstałej z fundacji biskupa krakowskiego Gedeona w 1171 r. i poświęconej w 1213 r. przez jego następcę bpa Wincentego Kadłubka. Na przestrzeni wieków, zachowując ciągłość kultu, przechodziła szereg architektonicznych przeobrażeń, zyskując w końcu obecny wygląd barokowej budowli, z wysmukłą sygnaturą oraz apsydą z romańskich ciosów pozostałych po pierwotnym kościele i naznaczonych gmerkami, znakami pierwszych budowniczych. Z kolejnych rozdziałów – Niebo, Ofiara, Skarb – dowiadujemy się wielu ciekawych informacji na temat programu ikonograficznego dekoracji malarskiej tej bazyliki, wyposażenia wnętrza i otoczenia kościoła, licznych ołtarzy, w tym głównego z imponującą nastawą i obrazem Wniebowzięcia NMP autorstwa Szymona Czechowicza, czy cennych zabytków przechowywanych w katedralnym skarbcu.
Zapoznając się z materialnym bogactwem kieleckiej katedry, poznajemy też jej gospodarzy i opiekunów: biskupów i proboszczów, artystów i mecenasów, duchownych i świeckich, którzy na miarę własnych możliwości dbali o swoją świątynię, będącą świadkiem ich silnej wiary i dziejowych przemian. Historia kieleckiej katedry to wszak szczególny dokument życia tutejszej wspólnoty wiernych i samych Kielc.

„Miasto Pińsk dawniej o rzeki Piny nazywane Pinnum, położone na Białej Rusi w województwie brzeskim litewskim, w zlewisku Morza Czarnego, pełne Rusinów, głównie schizmatyków, ma oprócz innych kościołów również kościół parafialny, znajdujący się pod opieką ojców franciszkanów” – czytamy w dokumencie diecezjalnym z 1727 roku.
Historia Bazyliki pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Pińsku w znakomity sposób reprezentuje zmienne i niejednokrotnie burzliwe dzieje wielu świątyń na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczpospolitej. Obecny kościół katedralny diecezji pińskiej jest dziś jedyna czynną w tym mieście świątynią rzymsko-katolicką. Pierwotnie spełniał dwojaką rolę – służył franciszkanom jako kościół zakonny, jednocześnie sprawując rolę świątyni parafialnej, a po kasacie klasztory w 1852 roku pozostał jedynie przy tej drugiej funkcji. Do statusu katedry awansował po powołaniu nowej diecezji – pińskiej – w 1925 roku, tracąc go w latach 1946–1991, w okresie zawieszenia działalności administracji diecezjalnej na Białorusi, i by do niego powrócił w 1991 roku.
W czwartym tomie piątej części Materiałów do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej znalazło się dokładne omówienie historii, architektury, kompleksowe przedstawienie wystroju oraz stałego i ruchomego wyposażenia katedry w Pińsku. Książka została zaopatrzona w spisy wykorzystanych materiałó

Trzynaście synagog powstałych w Krakowie od XIV do początku XX wieku czyni jagiellońską stolicę wyjątkowym miejscem w dziejach społeczności żydowskiej. Właśnie te znane i mniej znane bożnice, ich burzliwa historia, zmieniający się wygląd i przeznaczenie to bohaterowie niniejszej książki, popularyzującej ustalenia wielu pokoleń badaczy. Ale synagogi to nie tylko budynki, architektoniczne detale i wyposażenie. To kultura żydowska, którą tworzyli ludzie, ich obyczaje i codzienne życie.
Bartłomiej Grzegorz Sala, historyk i etnolog, członek m.in. Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa oraz Komitetu Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej, opisując dzieje krakowskich bożnic i ich zmieniające się oblicza sięga również po ciekawostki związane z ich przeszłością – po intrygujące legendy i podania, religijne kontrowersje i nietypowe obrzędy, zabawne wydarzenia i nieporozumienia, patriotyczne i niepodległościowe tradycje, gorzkie wspomnienia domowych waśni, w końcu poruszającą martyrologię. Dzięki temu książka w przystępny sposób opisuje dawny świat krakowskich Żydów, świat sprzed barbarzyńskiego bestialstwa niemieckiej okupacji i – o czym rzadko się pamięta – niezwykle represyjnego wobec społeczności starozakonnej komunizmu, świat ogniskujący się wokół trzynastu synagog Starego Miasta (Śródmieścia) i Kazimierza.

W czasach współczesnych coraz większego znaczenia nabiera problem wzajemnej tolerancji. Dotyczy to zarówno tolerancji religijnej, jak i etnicznej, politycznej, tożsamości kulturowej itd. W Polsce problemy braku tolerancji również są odczuwalne, chociaż ich natężenie jest o wiele mniejsze niż w innych krajach. Publikacja ma na celu ukazanie tolerancji religijnej, etnicznej i kulturowej Polaków. Lwów jest najlepszym egzemplifikatorem tej wielowiekowej tolerancji istniejącej na ziemiach polskich. Świadectwem wielokulturowości i wielowyznaniowości Lwowa są obiekty religijne w postaci świątyń oraz ich wyposażenia, zwłaszcza obrazy czy rzeźby znanych artystów pochodzących z różnych ośrodków europejskich. Obok wartości duchowo-religijnej obiekty te stanowią wyjątkową wartość artystyczną. Są dziedzictwem uniwersalnym docenianym niezależnie od poglądów czy wyznawanej religii. Lwów nazywany był niekiedy „europejską Jerozolimą”. Nazwa ta wywodziła się stąd, że był jedynym miastem w Europie – podobnie jak Jerozolima – gdzie siedzibę mieli najwyżsi hierarchowie trzech wyznań, tj. rzymskokatolickiego, greckokatolickiego i chrześcijan ormiańskich. Urzędom tym odpowiadały trzy świątynie katedralne – rzymskokatolicki kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, katedra wyznania greckokatolickiego pw. św. Jura i trzeci kościół w randze katedry – świątynia ormiańska. W ostatnim czasie do świątyń mających status katedry dołączyła cerkiew św. Jerzego. Funkcjonowała ona już ponad 100 lat, jednak dopiero w 1992 r, została nobilitowana i wzniesiona do poziomu katedry (soboru). Obecnie wszystkie te katedry pełnią swoje zaszczytne funkcje, gromadząc zarówno wiernych swoich wyznań, jak i – z uwagi na swoje walory architektoniczno- kulturowe – licznych turystów. W książce przedstawiono wielokulturowość Lwowa na podstawie zabytków architektury religijnej związanych z funkcjonowaniem różnych społeczności w tym mieście. Na kartach książki przypatrujemy się wielokulturowości Lwowa przez pryzmat obiektów religijnych oraz ich wyposażenia – o charakterze sakralnym, jak i znaczących walorach kulturowych. Lwów przez wiele stuleci był polskim miastem. Ludność pochodzenia polskiego, która zamieszkiwała to miasto, w zdecydowanej większości należała do wyznania rzymskokatolickiego. Materialne oznaki przynależności do wiary katolickiej stanowią kościoły i klasztory zakonne. Początki katolickich budowli sakralnych datują się już od XIII w., wtedy bowiem na ziemie Rzeczypospolitej przybyli bracia zakonni – dominikanie i bernardyni. O randze Lwowa świadczy fakt, iż będąc częścią Austro-Węgier, był piątym po Wiedniu, Budapeszcie, Pradze i Trieście miastem pod względem liczby ludności w monarchii habsburskiej. Dla Polaków szczególna rola Lwowa przypada na lata po uzyskaniu niepodległości. Miasto to było trzecim co do wielkości miastem w II Rzeczypospolitej i bardzo ważnym ośrodkiem gospodarczym i naukowo-kulturalnym. Tutaj od 1921 r. organizowano znane w całej Europie Międzynarodowe Targi Wschodnie, funkcjonowały znane w kraju i za granicą uczelnie wyższe (m.in. Uniwersytet im. Jana Kazimierza, politechnika Lwowska), stąd wywodzili się wybitni politycy – Ignacy Mościcki, Kazimierz Bartel, Eugeniusz Kwiatkowski i in. We Lwowie powstały także: Harcerstwo Polskie, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, polskie biuro podróży „Orbis”. Wybuch II wojny światowej wprowadził radykalne zmiany zarówno na scenie politycznej, jak i w stosunkach etnicznych między poszczególnymi, dotąd żyjącymi w symbiozie, narodami. Zajęcie Zachodniej Ukrainy 17 września 1939 r. na mocy Traktatu Ribbentrop– Mołotow stanowiło przyczynę odżywających resentymentów wrogości między narodami zamieszkującymi Lwów. Sytuacja nietolerancji powtórzyła się w 1941 r., gdy Lwów zajęli Niemcy. To wówczas część ludności ukraińskiej witała z entuzjazmem wojska niemieckie, mając nadzieję, że nastąpi wyzwolenie ze znienawidzonego systemu sowieckiego. W tym samym czasie pojawiły się też wyraźne symptomy wrogości głównie wobec ludności żydowskiej, ale i Polaków – mieszkańców Lwowa.

Nie istniał zapewne ani wcześniej, ani później taki rodzaj teatru, w którym balansowanie na skraju przepaści - pomiędzy antynaturalistyczną artyficjalnością a idealną naiwnością - wyniesione byłoby do rangi zasady w sposób tak konsekwentny, w jaki uczyniła to opera seria` - pisał w roku 1987 Stefan Kunze. Tą samą formułą można by objąć teatr operowy Georga Friedricha Handla, mimo iż odpowiedź tego kompozytora na wypracowane przez gatunek rozwiązania dramatyczno-muzyczne częstokroć była całkowicie osobna. Punktem wyjścia niniejszej pracy są trzy słynne Handlowskie epizody szaleństwa: scena śmierci Bajazeta z opery `Tamerlano` (1724), wzorowana na eposie Ariosta furia Orlanda z opery `Orlando` (1733) i scena szału Dejaniry z `Herculesa` (1745). Jak mało która dawna konwencja operowa, sceny te inspirują z jednej strony do poszukiwać miejsc naruszania tradycji, obszarów modyfikowania utartych schematów przedstawieniowych, z drugiej natomiast domagają się wyprawy w przeszłość, przebadania trwałości istniejących w sztuce obrazów szaleństwa, a wraz z nimi koncepcji prezentowania namiętności, nierozerwalnie zawiązanych z dziejami opery.