Druga strona sojuszu

Nowy katalog z serii Kolekcje ze Zbiorów Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku jest poświęcony żołnierzom 2. Korpusu Polskiego. Autorki przedstawiają w nim dzieje 15 bohaterów, a zarazem żołnierzy i dowódców, prezentując należące do nich przedmioty – obecnie eksponaty znajdujące się w zasobach MIIWŚ.

Przedmioty osobiste, fotografie, książki, elementy umundurowania czy biżuteria patriotyczna to cenne zbiory, a tym samym – materialne dowody wojennych przeżyć. To jednak nie wszystko. Dzięki eksponatom można lepiej poznać losy konkretnych osób, których trwale dotknęła wojenna pożoga. Artefakty pomagają więc współtworzyć narrację o ludziach, których trzeba zachować w pamięci. Popularyzacji wiedzy o nich sprzyja dwujęzyczna, polsko-angielska forma omawianego katalogu.

„Prezentujemy historię ludzi, którzy nie szczędząc krwi i wysiłków, szli w marszu o wolną ojczyznę. Historię zdyscyplinowanych, pełnych fantazji i brawury żołnierzy, którzy zdobywali uznanie w oczach alianckich dowódców” – czytamy we wstępie do publikacji.

W katalogu przedstawiono historie 15 różnych żołnierzy 2. Korpusu Polskiego, w kolejności wyznaczonej hierarchią stopni wojskowych. Poszczególne kolekcje inicjują biogramy uzupełnione zdjęciami portretowymi. W sekcjach zaprezentowano osobiste pamiątki, dewocjonalia czy przedmioty codziennego użytku. Następnie przedstawiono dokumenty, oznaki i odznaczenia, a także fotografie. Całość publikacji uzupełnia zbiór ważnych eksponatów o wysokiej wartości historycznej, których właścicieli nie udało się ustalić.

ONA NIOSŁA NADZIEJĘ NAJSŁABSZYM. ON DAWAŁ JEJ SIŁĘ. Warszawa, 1940 rok. Gdy naziści tworzą getto w okupowanej stolicy, Irena nie zamierza siedzieć z założonymi rękami. W jego murach zamknięto przecież tysiące osób potrzebujących pomocy… Jej pomocy. Dzięki wsparciu przyjaciół dziewczyna wyprowadza żydowskie dziecko na aryjską stronę – najpierw jedno, potem drugie, a później kolejne. Nadaje im nową tożsamość, a prawdziwe nazwiska zapisuje na bibułkach, które potem starannie ukrywa. Wie, jak wiele ryzykuje, ale każdego dnia wraca do getta. Bo za jego murami pozostał ktoś jeszcze, ktoś najbliższy sercu Ireny – Adam, miłość jej życia… Niezwykła historia Ireny Sendlerowej, jednej z największych bohaterek XX wieku, którą wreszcie możemy poznać taką, jaka była: pełną pasji, niezłomną i gotową do poświęceń. Poruszająca opowieść o sile charakteru i uczuciu, które rozkwitło w cieniu wojny. Dzięki swojej odwadze ocaliła tysiące dzieci. Czy uda jej się ocalić także miłość?

Wspomnienia Zbigniewa Przyrowskiego (1921-2008), który w czasie II wojny światowej służył w polskich organizacjach niepodległościowych, uwięziony przez Niemców opiekował się końmi na froncie wschodnim, po powrocie do Polski pracował w szkole podstawowej na Suwalszczyźnie, był świadkiem instalowania się władzy komunistycznej. Później był redaktorem naczelnym pisma „Młody Technik”. Ksiażka zawiera wprowadzenie oraz rozbudowany aparat naukowy wyjaśniający kontekst historyczny opisywanych wydarzeń oraz przybliżający sylwetki wspominanych przez autora osób.

Dziwne jest serce kobiece… tom 2 Wspomnienia z Pomorza i Hebdowa Zofii z Odrowąż-Pieniążków Skąpskiej to kontynuacja wydanego w 2019 tomu Dziwne jest serce kobiece…Wspomnienia galicyjskie. Autorka przenosi nas teraz na Pomorze, gdzie w odrodzonej Polsce toczą się dalsze losy jej i najbliższych. Tłem są zarówno ważne wydarzenia o randze narodowej, jak i drobne, lecz barwne przypadki życia spędzanego na prowincji. Druga część tomu to zapis dramatycznych przeżyć rodziny podczas II wojny światowej i okupacji. W tym czasie autorka żyje w podkrakowskim majątku Hebdów. Dziwne jest serce kobiecie… tom 2 jest wciągającą lekturą nie tylko dla miłośników wspomnień i rodzinnych sag, w której pojawia się wiele historycznych postaci.

Pisarstwo Zofii Skąpskiej nabiera w tym tomie dodatkowych rumieńców, a historia Jej życia i życia Jej rodziny to niemal gotowy scenariusz na film czy serial obyczajowo-przygodowy. Barwne, soczyste postaci, zaskakujące losy bohaterów, a życie Autorki bogate w dramatyczne i zaskakujące zdarzenia... Warto przeczytać.
Wiesław Myśliwski

Po drugi tom wspomnień Zofii Skąpskiej sięgnąłem pełen uznania dla wartkości narracji i zdolności obserwacji Autorki, co zapamiętałem z tomu pierwszego. Historia jednej rodziny osnuta wokół historycznych przeżyć całego kraju to opowieść niemal uniwersalna o losie Polski i Polaków pierwszej połowy XX wieku. Bogate, ociekające faktami i zaskakującymi koligacjami przypisy stanowią dodatkowe tło opowieści, układają się w osobną, równoległą narrację o Polsce, której już nie ma.
Józef Hen

Nostalgia za rodzinną Sądecczyzną konfrontuje się w drugim tomie wspomnień Zofii Skąpskiej z trudem rozpoczynania nowego życia na Pomorzu, w którym wszystko jest inne: pejzaże, ziemia, zapachy, ludzie, obyczaje. Drugi tom wspomnień Zofii Skąpskiej jest fascynującym zapisem niełatwej akceptacji tej inności i stworzenia w nowym miejscu swojej małej ojczyzny na dwie międzywojenne dekady. Polecam.
Eustachy Rylski

Matkę mego Ojca widziałem nie więcej niż dwa, trzy razy w życiu. Miałem wówczas lat kilka, Babcia odpowiednio więcej...

Była więc osobą mało mi znaną i emocjonalnie dość odległą; tak poukładały się rodzinne losy. Ale wszystko się odmieniło, gdy okazało się, iż w zasadzie bez większego trudu potrafię odczytać dość specyficzny, zawiły charakter Jej pisma. A było co czytać i przepisywać; pozostawiła dwadzieścia jeden stukartkowych zeszytów zapisanych gęsto, trudno czytelnym pismem. Wspomnień obejmujących osiemdziesiąt lat życia, niemal dzień po dniu notowanych.

Przepisując rękopis poznawałem nieznaną mi wcześniej Babcię, lepiej niż gdybym spędził z nią dzieciństwo. Poznawałem Jej myśli, marzenia i poglądy. Stawała mi się coraz bliższa z każdą przeczytaną i przepisaną stronicą. Dowiadywałem się o Jej dniu powszednim, o zajęciach domowych, dzieciństwie mego Ojca i jego rodzeństwa, o Jej pasjach społecznych, zamiłowaniach artystycznych, współpracy z prasą początkowo lwowską, później sądecką, krakowską, pomorską...
Rafał Skąpski

Uważana przez jednych za najważniejszą pracę dotyczącą Holokaustu, a dyskredytowana przez innych, ta książka amerykańskiego badacza Daniela Jonaha Goldhagena (ur. 1959) podejmuje temat wcześniej pomijany przez historyków. Goldhagen zadaje proste pytanie, kim konkretnie byli Niemcy, których rękami dokonał się Holokaust. Odpowiedź opiera na przebadanym przez siebie ogromie dokumentacji w postaci powojennych zeznań sprawców. Goldhagen, urodzony w Bostonie syn ocaleńca z getta w Czerniowcach, śladem ojca harvardzki akademik, szuka odpowiedzi, rozważając szczegółowo przykłady z trzech głównych sfer działania ludobójców. Bada mianowicie funkcjonariuszy batalionów policyjnych mordujących Żydów podczas wojny w Polsce i w ZSRR, pracowników obozów zagłady i strażników prowadzących tak zwane marsze śmierci w 1945 roku. Dochodzi do wniosku, że eksterminacji dokonywali „zwykli Niemcy”, dla których była ona czymś naturalnym z powodu głęboko zakorzenionych antysemickich przekonań. Zdaniem Goldhagena antysemityzm, powszechny wśród Niemców co najmniej od XIX wieku, był przyczyną ich jawnej lub skrytej akceptacji nazistowskiego programu „ostatecznego rozwiązania”, czyli eksterminacji europejskich Żydów. Autor dowodzi na podstawie zgromadzonych danych (drastycznych, niekiedy wprost szokujących), że wbrew rozpowszechnionym poglądom ludobójcy działali dobrowolnie i „bezinteresownie”, prześladując i mordując Żydów dosłownie do ostatnich dni wojny.

Publikacja prezentuje wyniki prac prowadzonych w ramach projektu naukowego Instytutu Pileckiego „KL Gusen jako miejsce eksterminacji Polaków”, kierowanego przez prof. Wandę Jarząbek. Historia obozu, który w powszechnej świadomości nadal pozostaje w cieniu KL Mauthausen, nie doczekała się wcześniej obszernego opracowania o charakterze monograficznym. Zgromadzony zespół autorów wypełnia tę lukę, nie tylko ukazując rozmaite aspekty życia w obozie, lecz także stawiając pytania o obecność jego historii w świadomości społecznej.

Autorzy koncentrujący się na sytuacji Polaków przebywających w Gusen wiele uwagi poświęcili strategiom służącym przetrwaniu w obozowej rzeczywistości oraz jej oswojeniu. Kluczowe okazywały się tu rozmaite formy życia kulturalnego i religijnego, a także budowanie wzajemnych relacji, opartych na powiązaniach narodowych i służących samopomocy. Ważną częścią jest tekst poświęcony rekonstrukcji składu osobowego pierwszego transportu do KL Mauthausen-Gusen i losów więźniów, którzy się w nim znaleźli. Rozważania zamykają teksty poświęcone pamięci o Gusen, jej trwałości, formie i znaczeniu w dzisiejszych czasach, zarówno dla Polaków, jak i dla Austriaków.

Zamieszczone w tomie teksty nie składają się na pełen obraz życia więźniów i działania Gusen, pozwalają jednak zrozumieć specyfikę obozu, który pozostaje jednym z symboli eksterminacji polskiej inteligencji. Przypominając jego wstrząsającą historię, autorzy wskazują także na kierunki badań, które warto i należy podjąć w przyszłości.