Dywizjon 303

Wspomnienia Bohdana Hryniewicza to książka wyjątkowa. Uzdolnienia, wykształcenie techniczne i fenomenalna pamięć autora, jak również niezwykle staranny research przeprowadzony podczas pracy nad książką pozwoliły mu odtworzyć wydarzenia czasów wojny – ze szczególnym uwzględnieniem Powstania Warszawskiego – niezwykle rzetelnie. Autor, co nie jest typowe dla pamiętnikarzy PW, pochodzi z Wilna, a do Warszawy przeprowadził się dopiero w 1943 roku. W Powstaniu był jednym z najmłodszych łączników, a jego dowódca wnioskował o nadanie mu odznaczenia Virtuti Militari (ostatecznie Hryniewicz otrzymał, także jako jeden z najmłodszych, Krzyż Grunwaldu). W czasie Powstania walczył m.in. na Starym Mieście. Relacja z Powstania jest żywa, dynamiczna, a zarazem zawiera mnóstwo szczegółowych i starannie sprawdzonych informacji.

Dodatkowego smaczku dodają książce fragmenty poświęcone wileńskiemu dzieciństwu autora, w pobliżu dużego garnizonu wojskowego, w otoczeniu członków rodziny – weteranów wojny 1920 roku, oficerów, którzy ukształtowali jego postawę patriotyczną. Równie interesujący jest wątek kolejnych okupacji Wilna, opisujący wojenną rzeczywistość tego miasta (to jedyna znana mi książka, która łączy powstania wileńskiej okupacji i Powstania Warszawskiego).

Dodatkowym atutem książki są wspomnienia autora dotyczące okresu po Powstaniu, pobytu w obozie przejściowym, a następnie niełatwego życia pod okupacją niemiecką, w miejscu przymusowego zesłania po wypuszczeniu z obozu, a potem – pod okupacją sowiecką. Ogromne wrażenie na czytelniku wywiera także historia ucieczki z Polski przez sowiecką strefę okupacyjną do Niemiec, a stamtąd – do Anglii. To wątki, które większość książek wspomnieniowych traktuje w najlepszym razie bardzo skrótowo; tu zostały rozbudowane z ogromną korzyścią dla całości.

Dziennik Abrahama Lewina (1893–1943), warszawskiego nauczyciela i członka zespołu „Oneg Szabat” – tajnego instytutu naukowo-badawczego dokumentującego losy Żydów na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką, to jeden z najważniejszych dokumentów osobistych z getta warszawskiego, tworzony „tam i wtedy” opis ostatnich miesięcy przed deportacją i przebiegu Wielkiej Akcji. Lewin, pomimo kolejnych uderzających w niego tragedii, pisze codziennie (marzec 1942 – styczeń 1943), z pełną świadomością i odpowiedzialnością obejmując rolę kronikarza ostatnich dni żydowskiej Warszawy. Na potrzeby przyszłego, nieznanego czytelnika tworzy bardzo osobistą historię Zagłady, zapis, jak sam pisze, tego, „co się dzieje w głębi duszy niewinnie skazanego na śmierć”.

Publikacja „Ekspertyza w sprawie obozu przejściowego w Pruszkowie (Durchgangslager 121 Pruszków) i jego statusu” omawia etapy funkcjonowania, dzieje i status obozu przejściowego w Pruszkowie. Zawarte w książce ustalenia i wnioski są wynikiem szerokiej kwerendy archiwalnej, m.in. w oparciu o akta śledztw. Obóz w Pruszkowie był największym obozem przejściowym w trakcie i po upadku powstania warszawskiego, przez który przeszły setki tysięcy wypędzonych mieszkańców Warszawy i okolic. Podczas selekcji przeprowadzanych w obozie podejmowano decyzje o dalszym losie wypędzonych, nierzadko rozdzielając rodziny. Władze obozowe wysłały70 000 osób do obozów koncentracyjnych, 150 000 skierowały do pracy przymusowej, a pozostałych wypędzonych do różnych miejscowości na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Warunki bytowe i sanitarne w Dulag były tragiczne. Choć nadrzędnym celem istnienia obozu było skierowanie jak największej liczby osób do pracy przymusowej na rzecz Rzeszy, wobec więźniów stosowano terror oraz formy eksterminacji pośredniej, a nawet bezpośredniej. Wielu ludzi na skutek pobytu w pruszkowskim obozie doznało uszczerbku na zdrowiu lub zmarło z wycieńczenia, chorób i głodu. Prezentowana ekspertyza dała podstawy do zmiany rozporządzenia w sprawie miejsc odosobnienia, w których były osadzone osoby narodowości polskiej lub obywatele polscy innych narodowości nadania uprawnień osób represjonowanych byłym więźniom Dulag 121 Pruszków.

Kapelan Armii Andersa to wspomnienia o. Ryszarda Czesława Grabskiego, niezłomnego kapłana z zakonu kapucynów, z zesłania z lat 1940-1955, a więc od momentu jego aresztowania przez Sowietów do powrotu do Polski. Wspomnienia mają charakter osobistej relacji z poszczególnych etapów zesłania, od więzienia NKWD w Białymstoku, przez łagry Workuty, Archangielsk, Łubiankę, po Kazachstan, oraz z pracy jako kapelan w Armii Andersa w 1942 roku. Napisane zostały przez Autora na podstawie własnych notatek sporządzonych zaraz po powrocie do Polski. Niniejsze wydanie jest oparte na edycji z 1985 roku, opublikowanej przez wydawnictwo Editions Spotkania w Paryżu. Dla wielu Polaków zesłanych na Wschód rozpoczęcie formowania Armii Andersa w sierpniu 1941 roku stało się szansą na odmianę katorżniczego losu. Wydawało się, że ta szansa również otworzyła się dla o. Grabskiego, został bowiem kapelanem w stopniu kapitana Wojska Polskiego. Oddelegowany na daleką Północ, wyszukiwał Polaków w łagrach, do których nie dotarła wiadomość o możliwości wydostania się z zesłania i wstąpienia do polskiej armii. O. Grabski nie zdążył wrócić ze swej misji do Armii Andersa, przed jej wyprowadzeniem do Iranu i zamknięciem granicy przez Sowietów. To, co dla innych zesłańców było „końcem piekła”, dla o. Grabskiego stało się początkiem następnego „etapu” – ponownego aresztowania we wrześniu 1942 roku i skazania na 15 lat ciężkiej pracy w łagrach. Po repatriacji w 1955 roku o. Grabski pracował jako duszpasterz w Prowincji Warszawskiej Kapucynów do swej śmierci w 1987 roku.

Kolejne wydanie niezwykle poruszającego, zbeletryzowanego opisu dzień po dniu bohaterskiej obrony Westerplatte we wrześniu 1939 r. Książka ta cieszyła się uznaniem i aprobatą samych Westerplatczyków, co potwierdzają złożone przez kilkudziesięciu z nich i opublikowane w formie zdjęcia podpisy na jednym z wcześniejszych wydań książki.

Hans Frank, wyposażony przez Hitlera w pełnię władzy na terenie Generalnej Guberni, mógł także swobodnie decydować o losach Kościoła katolickiego na zarządzanym przez siebie terenie. W końcu był, zgodnie z wolą Hitlera, panem życia i śmierci w okupowanej Polsce. Mimo odebrania katolickiego wychowania, z chwilą zetknięcia się z ruchem narodowosocjalistycznym podporządkował swoje sumienie partii. Należał do ludzi ambitnych i chciał w ówczesnych Niemczech zrobić karierę. To było niemożliwe bez odrzucenia chrześcijaństwa, a katolicyzmu przede wszystkim. Hans Frank, będąc wysokim urzędnikiem Rzeszy i generalnym gubernatorem, wypowiadał się o Kościele katolickim i wierze katolickiej z pogardą i cynizmem. Według niego katolicyzm był największym grzechem, trucizną, a Ewangelię nazywał bajeczkami. Kontynuując obraźliwe enuncjacje, duchownych określał mianem bezczelnych łobuzów. Zaskakujące jest to, jak wiele narracji NSDAP wykorzystuje dziś wszelkiej maści lewactwo w Polsce.