„Filozofia” Jaspersa

Czy można mówić o ludziach i wytwarzanej przez nich kulturze, nie mówiąc jednocześnie o ludzkim ciele? Zebrane w tomie „(Nad)użycia ciała w kulturze" artykuły udowadniają, że dyskusja nad współczesną sztuką, literaturą czy kulturą popularną nie może pominąć kategorii cielesności i że to ciało właśnie stwarza miejsce na pisanie o władzy i wiedzy, przyjemności i bólu, autoekspresji i samookaleczeniu, represji i transgresji, kwestionowaniu i umacnianiu kanonów piękna i brzydoty, o „obcych", których cielesna inność umieszcza poza marginesem społeczeństwa.

Książka daje panoramę wydarzeń historycznych i życia intelektualnego Europy w ciągu pierwszej połowy XX wieku. Jest to opis wędrówki filozoficznej, a ściślej duchowej, przez co sama książka wpisuje się w nurt literatury o charakterze wyznań. W porównaniu z innymi dziełami tego typu Bierdiajew koncentruje się bardziej na opisie własnej drogi, której tło stanowią wydarzenia intelektualne ówczesnej Europy.

Ponownie narodzisz się w jakimś łonie, ponownie ukształtuje się twój szkielet, ponownie trafi ta właśnie stronica do tych samych twoich rąk, ponownie przemierzysz wszystkie godziny aż do godziny twej niepojętej śmierci [Borges, Doktryna cykli].
Sformułowanie Jorge Luisa Borgesa wydobywa inspirującą siłę Nietzscheańskiej myśli o wiecznym powrocie, a równocześnie uwypukla jej przenikliwy i dojmujący charakter. Zdanie sobie sprawy z możliwości takiego powtórzenia może prowadzić do zakwestionowania oczywistości naszego trwania w czasie, wyobcowuje nas z nas samych. Idea wiecznego powrotu skłania do zadania pytania, które od tej pory powinno nam towarzyszyć nieustannie: „Czy chcesz tego jeszcze raz i jeszcze niezliczone razy?”.
Hanna Buczyńska-Garewicz, komentując chyba najbardziej znane wyrażenie tej idei – paragraf 341 Wiedzy radosnej – twierdzi, że na to pytanie można odpowiedzieć dwojako: wściekłością „zgrzytania zębami” lub „boską radością powtórzenia”, która rodzi się wraz z umiłowaniem wiecznego powracania losu. Monografia Boska radość powtórzenia. Idea wiecznego powrotu ponawia pytanie o filozoficzne znaczenie Nietzscheańskiej idei wiecznego powrotu w przekonaniu, że wywołane w ten sposób odpowiedzi będą istotne nie tylko dla badaczy pism Nietzschego, lecz także dla wszystkich zainteresowanych problemem ludzkiego istnienia w czasie.
Prezentowana praca jest próbą, z jednej strony, ustosunkowania się do obecnych w literaturze interpretacji „myśli przepaścistej”, poddania ich refleksji i krytyce, z drugiej – pokazania nowych możliwości jej rozumienia. Obok rozważań filozoficznych proponuje rozważania filologiczne, które porządkują system pojęć związanych z kategorią czasu w języku greckim oraz w literaturze greckiej..

Dlaczego ludzie wierzą w bzdury? Czym nauka różni się od pseudonauki? Jak odróżnić fakt od fantazji, lekarstwo od ściemy, wiedzę od bredni? BUJDA NA RESORACH to napisany przystępnym językiem przewodnik po metodologii naukowej oraz tak zwanym problemie demarkacji, czyli kwestii systematycznego odróżnienia nauki od tego, co tylko naukę udaje. Massimo Pigliucci – filozof, sceptyk i biolog ewolucyjny – poszukuje zdroworozsądkowej koncepcji nauki, aby wyposażyć czytelnika w osobisty „wykrywacz bredni”, który pozwoli mu zorientować się w zalewie sprzecznych informacji, fałszywych teorii i niepotwierdzonych hipotez. Opierając się na licznych studiach przypadków, autor omawia między innymi istotę i ograniczenia metody naukowej, rolę ekspertów w nauce i poza nią, narzędzia myślenia krytycznego oraz poglądy pseudonaukowe, których rosnąca popularność ma obecnie opłakane skutki.
W dobie powszechnego dostępu do informacji i równie powszechnego kryzysu zaufania znajomość tych zagadnień staje się moralnym obowiązkiem, ponieważ, jak przekonuje autor we Wprowadzeniu:
„[…] nauka jest zbyt potężna i zbyt ważna, pseudonauka zaś zbyt powszechna i zbyt szkodliwa, by otwarte społeczeństwo mogło w tej materii pozwolić sobie na ignorancję”.

Filozofia Jana Patočki zajmuje się człowiekiem, który staje do walki o swą duszę, co przejawia się tym, że odrzuca on to, co oczywiste, to, co absolutne, to, co pozaświatowe, to, co pewne. Zdaniem Patočki, człowiek, który chce żyć w prawdzie, nie może sobie pozwolić, by uśpiła go spokojna harmonia codzienności; musi otworzyć się na to, co niepokojące oraz tajemnicze, czyli na to, od czego zwykle życie się odwraca, by przejść od porządku dnia do tajemnicy nocy.

Patočka krytycznie odnosił się do historii metafizyki klasycznej (od Platona do Husserla), uważając, że dążyła ona do tego, co pewne, obiektywne, a w końcu – absolutne i wieczne. Przeciwstawiał temu Sokratejską niepewność. Czeski filozof ukazał specyficzną formę wiedzy o absolutnym transcendowaniu, w którym zachodziła szczególna relacji życia człowieka do całości, w tym prymarne odniesieniu do niebytu. Patočka podkreślał motyw negatywności jako immanentnej cechy ludzkiej wolności. Horyzontem zaś wolności jest czasowość i dziejowość.

Podejście Patočki do filozofii dziejów było szczególne, wykraczało poza ramy klasycznie rozumianej filozofii dziejów. Filozofia dziejów nie jest interpretacją tego, co się wydarzyło. Zdaniem Czecha, dzieje od zawsze oznaczają dzieje człowieka, stanowią obiektywną moc, której zrozumienie z jednej strony wymyka się człowiekowi, z drugiej tylko dzięki historii ludzie mogą nadać swemu życiu sens.

Kolejnym ważnym tematem Patočki było zagadnienie dziejów Europy. Europa to pojęcie filozoficzne. Na pytanie o to, czym jest w Europa, odpowiadał, opisując i rozjaśniając jej dzieje oraz siły, które nią rządzą. W swych rozważaniach Patočka koncentrował się na jej powstaniu (stawiając kwestie: jak Europa stała się Europą?) oraz na tym, co nastąpiło później, a co czeski filozof określił mianem epoki poeuropejskaiej (dlaczego upadła Europa?). Nie bez znaczenia było również to, co rozpościerało się pomiędzy narodzinami a śmiercią, czyli przebieg duchowych losów Europy. Zdaniem Patočki, podstawą dziedzictwa europejskiego była troska o duszę.

W dyskusji dotyczącej sensu i ciągłości czeskich dziejów nie mogło zabraknąć głosu Patočki. Po pierwsze, odnosił się do historii samego sporu, polemizując z poglądami Jungmanna, Bolzana przede wszystkim zaś Masaryka. Po drugie, można w tym kontekście nieco szerzej spojrzeć na samą koncepcję filozofii dziejów Patočki, uwypuklając jej aspekt narodowy.

Ponieważ filozofia Patočki jest ściśle związana z jego życiem, ostatni fragment książki przedstawia jego biografię intelektualną. Składa się on z dwóch części: pierwsza charakteryzuje spotkania z filozofami, którzy wpłynęli na rozwój jego poglądów. Część druga dotyczy udziału Patočki w wydarzeniach politycznych w Czechosłowacji (Karta 77).

Przedstawiony tom jest próbą ukazania kluczowego znaczenia wartości jako obiektu konstytuującego oraz kształtującego zarówno działania zbiorowe człowieka, jak i samą kondycję człowieka jako takiego. Wartości pojmowane są tu jako czynniki określające kierunek ludzkiej aktywności, związane z reguły z sytuacją wyboru. Tytuł tomu Człowiek w świecie wartości odzwierciedla podstawową charakterystykę ludzkiej kondycji – człowiek ujmowany nie abstrakcyjnie, ale uspołeczniony jest w swych działaniach, ukierunkowany ku wartościom i tylko w takim świetle może być właściwie odczytany sens jego działań i zamierzeń. Książka składa się z ośmiu artykułów przygotowanych przez pracowników naukowych, w większości związanych z Instytutem Komunikacji Społecznej i Mediów Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, którzy mają nadzieję, że przedstawione teksty staną się ważnym przyczynkiem do dyskusji o roli kategorii pojęciowej wartości w szeroko pojętej humanistyce.