Gra jako obiekt oporny

Książka jest interesującym i bogatym empirycznie i teoretycznie opracowaniem dotyczącym zmian społecznych zachodzących w społeczeństwach proradzieckich, a zwłaszcza w społeczeństwie rosyjskich i narodach syberyjskich.
Zawarte w niej artykuły podejmują ważne kwestie poszukiwania swojej tożsamości i miejsca w ogromnej "przestrzeni" powstałej po rozpadzie ZSRR. Autorzy próbują odpowiedzieć na pytania dotyczące m.in. postaw wobec zróżnicowań etnicznych i kulturowych tych społeczeństw, poszukiwań i budowy ich odrębności kulturowo-etnicznej za pomocą zarówno "tradycyjnych" metod (takich jak pamięć genealogiczna lub odwołań do tradycyjnych kultów religijnych), jak i nowoczesnych środków, związanych z polityką i tworzeniem miejsc pamięci.
Analizowane procesy, zwłaszcza próby tworzenia własnych narracji o przeszłości lub jej zawłaszczania - jak piszą autorzy - nie są łatwe i toczą się zazwyczaj w sytuacji napięć i sporów.
Ważną częścią tej książki są opracowania na temat Polaków w krajach byłego ZSRR, analizy prób odnowienia pełnego życia narodowego oraz trudnych (i czasami zaskakujących) wyzwań związanych z trudami przyjazdu do kraju przodków.

W książce zaakcentowano kwestie obecności i codziennej aktywności człowieka w środowisku. Pedagodzy społeczni w toku własnych eksploracji wskazują na potrzebę promowania działań mobilizujących i uruchamiających różnorodne inicjatywy społeczne w życiu codziennym, wyrażające się przez zachowania twórcze, innowacyjne, podmiotowe, a przede wszystkim dobrowolne. By taka aktywność mogła zaistnieć, muszą być stworzone odpowiednie warunki społeczno-kulturowe, polityczne, w których żyje człowiek, powinny być respektowane wartości ludzkie oraz powinna być podejmowana szeroko pojęta edukacja społeczna, od której zależeć będzie możliwość bycia obecnym, twórczym, uspołecznionym w środowisku życia; gdzie przeplata się tradycja i współczesność, gdzie nie mogą tracić na znaczeniu: wspólnota, tożsamość miejsca, współpraca, zaangażowanie, spotkanie z drugim człowiekiem. Na ten istotny aspekt – ważności aktywnego funkcjonowania jednostki w środowisku lokalnym dla teoretycznych poszukiwań, badawczych inspiracji czy też (bardzo pożądanych) praktycznych działań pedagogiki społecznej – zwrócono szczególną uwagę w prezentowanej monografii.

Autor w przystępny i przekonujący sposób pisze o niebezpieczeństwach związanych z bezrefleksyjnym oglądaniem telewizji. Opisuje przemoc, która dominuje we współczesnej produkcji kinowej i telewizyjnej. Wiele uwagi poświęca niewłaściwemu korzystaniu ze szklanego ekranu, które skutkuje często uzależnieniem. Książka prezentuje też elementy nauki Kościoła na ten temat.

Erving Goffman (1922–1982) zalicza się do niekonwencjonalnych klasyków amerykańskiej socjologii. Mniej zainteresowany teoriami systemów i badaniami ilościowymi, preferował obserwację uczestniczącą. Najbardziej znane jego dzieło "Człowiek w teatrze życia codziennego" (1956/1959) należy do światowego kanonu badań socjologicznych. Na podstawie przeróżnych źródeł – od anonsów reklamowych po podręczniki dobrego wychowania – autor rozważa „teatralny” charakter ludzkich zachowań społecznych. Uświadamia nam ich mechanizmy, z których na ogół nie zdajemy sobie sprawy: pokazujemy się innym za pośrednictwem „fasady”, w pewnych „dekoracjach”, wycofujemy się za „kulisy”. „Fasad” mamy wiele, gramy różne role w zależności od sytuacji. Wszyscy jesteśmy aktorami, wszyscy też widzami, ale „gra”, interakcja symboliczna są wprost niezbędne do właściwego funkcjonowania społeczeństwa. Trzeba pamiętać, że tej gry nie prowadzi się dla niej samej, lecz służy ona prezentacji siebie przez człowieka w sytuacji społecznej. Inni są tu katalizatorem i warunkiem jego „występów”. Tropienie form, taktyk i chwytów tej autoprezentacji nadaje w ten sposób socjologii wymiar po trosze egzystencjalny – chodzi przecież o ludzką „jaźń”, „self”, o „siebie” – a z drugiej przesuwa badanie socjologa w stronę etnologii. Bo też znajdziemy w tej książce tyleż metodycznych analiz co frapujących szczegółów obyczajowych, niemal anegdot, zaskakujących i niezwykłych.

Książka Deindywiduacja. Socjologia zachowań zbiorowych pod redakcją Marka Krajewskiego jest powrotem do porzuconego przez nowoczesne nauki społeczne paradygmatu wyjaśniania życia zbiorowego. W tej perspektywie w jego centrum nie znajduje się autonomiczny, racjonalny podmiot, ale naśladowca, dla którego jednym źródłem informacji są zachowania innych. To właśnie naśladowca działa w czasie pogromów i linczów; dzięki niemu upowszechniają się mody i internetowe memy; to on podtrzymuje i zmienia obyczaje. Naśladowca nigdy nie działa sam, zawsze z innymi i chociaż zachowują się oni w sposób podobny to tworzą coś, czego nikt z nich nie planował, co zaskakuje i często zagraża ich egzystencji.

Proponowany w książce model wyjaśniania życia społecznego dziś wydaje się szczególnie aktualny. Im bardziej złożony jest świat, im gęstsze jest społeczeństwo i sieci komunikacyjne, tym większą rolę zdają się odgrywać właśnie zachowania zbiorowe. Zachowania, w których każdy z nas uczestniczy, ale których nikt nie kontroluje.

Pierwsza część książki poświęcona jest opisowi przykładów procesu deindywiduacji o odmiennej społecznej doniosłości, zachodzących w bardzo różnych sferach życia, ale podobnych do siebie pod względem mechanizmu, który je uruchamia, i skutków, które wywołują. Wśród opisywanych zjawisk znalazły się tak ważne społecznie zdarzenia, jak pogrom kielecki w 1946 roku czy cud fatimski, ale i współczesne, pozornie marginalne zjawiska, takie jak moda na ugg boots, flash moby czy bransoletki Power Balance. Zapis analizy rezultatów badań, przeprowadzonych w oparciu o te przypadki, zostały zamieszczone w drugiej części książki, zatytułowanej Analizy deindywiduacji.

„Żeby zrozumieć współczesne społeczeństwo klasowe, potrzebujemy trzech rzeczy: Dystynkcji Bourdieu, Dystynkcji Bourdieu i jeszcze raz Dystynkcji Bourdieu”.

prof. Maciej Gdula



Mimo że socjologia od początku zajmowała się kulturowym aspektem podziałów klasowych, empiryczne badania nad stratyfikacją kultury kojarzone są – nieprzypadkowo – głównie z twórczością Pierre’a Bourdieu. W Dystynkcji zostały przedstawione ramy teoretyczne i metoda analizowania efektu socjalizacji, kapitału edukacyjnego, kontaktów towarzyskich i innych uwarunkowań związanych z przynależnością klasową. Bourdieu rozpatruje te zależności przez pryzmat oddziaływania różnych „kapitałów”, których posiadanie przekłada się na dostęp do ważnych zasobów, jest czynnikiem ekskluzywności lub też odwrotnie – tworzy bariery awansu. A szczególnie godny uwagi, oryginalny wkład Bourdieu do badań kultury i społeczeństwa to wprowadzenie takich pojęć jak „habitus” lub „symboliczne dystanse klasowe”.

prof. dr hab. Henryk Domański



Mało jest w naukach społecznych książek takich jak Dystynkcja – dzieło kompletne, a zarazem otwarte. Wbrew samozwańczym strażnikom ortodoksji twórczość Pierre’a Bourdieu zachęca, by ciągle odczytywać ją na nowo. Znać Dystynkcję powinien każdy, używać jej – zwłaszcza młodsze pokolenia badaczek i badaczy.

dr hab. Przemysław Sadura