Ideologie w przestrzeni. Próby demistyfikacji

Prezentowana książka miała być w swoim pierwotnym zamierzeniu zapisem debat i konferencji, które odbywały się w roku 2011, w Poznańskim Oddziale SARP z okazji obchodów 125-lecia stowarzyszeń architektonicznych w Wielkopolsce. Praca nad nią pokazała jednak, że stała się czymś więcej –współczesną diagnozą i oceną miasta, widzianą oczami profesjonalistów – archi-tektów, urbanistów, historyków sztuki. Książka jest w większości poświęcona Poznaniowi, jed-nak poruszane w niej problemy mogą być uniwersalną pomocą w trakcie krytycznej analizy przestrzeni i obrazów innych miast polskich. Konstrukcja książki odwołuje się do chronologii minionych już wydarzeń – naukowej sesji oraz debat poświęconych rożnym obszarom prze-strzeni miejskiej. Całość rozpoczynają teksty poświęcone Adamowi, Lucjanowi i Januszowi Ballenstedtom – znakomitym twórcom wywodzącym się z Poznania. Prezentowane teksty autor-stwa badaczy ich twórczości, ale również kolegów-architektów, są jednymi z pierwszych prób opisujących działalność tych znakomitych projektantów. Kolejne rozdziały mają odkrywać przed czytelnikiem kolejne warstwy miasta. W rozdziale zatytułowanym „miasto odzyskane” opisane są mechanizmy jego odbudowy po II wojnie światowej. Jednak czytając pozostałe tek-sty, można łatwo dojść do wniosku, że proces „odzyskiwania” jest dziś najbardziej potrzebną i adekwatną metodą projektowania miasta. W wielu tekstach pojawiają się podobne postulaty: przywrócenie starego koryta Warty, rewitalizacja zespołów poprzemysłowych w śródmieściu, ochrona i aktywizacja zabytkowych fortyfikacji, ochrona klinów zieleni, przywrócenie życia obiektom modernistycznym, aktywizowanie obszarów zaniedbanych przez stworzenie obiektu-ikony. W pracy pojawiają się przykłady takich działań podejmowanych z sukcesem na całym świecie.

Publikacja przybliża zagadnienia dotyczące ochrony dziedzictwa miast. Poruszana problematyka dotyczy nie tylko wartości kulturowych dziedzictwa architektonicznego, znacznie łatwiejszego w sformułowaniu zasad ochrony, co przede wszystkim urbanistycznej skali ochrony dotyczącej historycznej struktury miast, zespołów i założeń oraz ich znaczeń niematerialnych, symbolicznych, emocjonalnych nazywanych potocznie „duchem miejsca”. Wykazuje na konieczność sięgania ku początkom formułowania się myśli konserwatorskiej, filozofii ochrony w odniesieniu do miast, by zrozumieć współczesne dylematy globalnej ponowoczesności. Zagadnienia ochrony dziedzictwa miast, identyfikacji kulturowej różnorodności regionów, specyficznych i wyjątkowych cech krajobrazu stanowią do dziś najtrudniejsze zadanie dla samorządów lokalnych, które nie znajdując odpowiednich rozwiązań w propozycjach urbanistów (plany miejscowe, dokumenty strategiczne rozwoju miast, programy rewitalizacji itd.) poszukują profesjonalnego wsparcia. Książka ukazuje tę problematykę z pozycji teorii i współczesnej praktyki rozwijając zagadnienie niezbędnego dziś równoważenia rozwoju miast poprzez ochronę wartości kulturowych dziedzictwa widzianą z pozycji międzynarodowych doświadczeń (nowe dokumenty ICOMOS-UNESCO zamieszczone w aneksie: Historic Urban Landscape (HUL) oraz Dokument La Valletta Komitetu Naukowego Miast Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków). Publikacja będzie pomocną lekturą także dla studentów wydziałów architektury, gospodarki przestrzennej oraz samorządowców i polityków lokalnych, zainteresowanych długim trwaniem wartości dziedzictwa miast.

Głównym celem niniejszej książki jest gruntowna analiza grupy późnogotyckich kościołów z terenu Polski, które zaliczają się do specyficznego typu przestrzennego, nazwanego przeze mnie halą z poligonalnym chórem zintegrowanym (termin ten wydaje się być bardziej prawidłowy niż jego niemiecki odpowiednik - reduzierter Hallenumgangschor). Do typu tego zalicza się taki kościół, który przy zachowaniu układu trójnawowego oraz jednolitego zarysu bryły zamkniętej od wschodu wielobocznie, pozbawiony jest wydzielonej filarami „wewnętrznej apsydy”. Oznacza to, iż we wnętrzu świątyni podział na nawy przeprowadzony jest za pomocą dwóch rzędów filarów, które biegną równolegle aż do poligonalnej ściany wschodniego zamknięcia budowli. W literaturze fachowej taki typ ukształtowania kościoła nie cieszył się jak dotychczas większym zainteresowaniem badaczy. Jednak przeanalizowanie licznych przykładów hal z poligonalnym chórem zintegrowanym, oraz prześledzenie genezy tego typu przestrzennego, w sposób dobitny pokazało, iż nieuzasadniony jest dotychczasowy brak zainteresowania tymi budowlami w literaturze fachowej. Wiąże się bowiem z nimi ciekawa i złożona problematyka artystyczna o ponadregionalnym, europejskim znaczeniu. Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym na terenie Polski powinny stanowić ważny punkt odniesienia w badaniach typologii budowli sakralnych późnego gotyku w Środkowej Europie. Ich architektura, choć nie zawsze na najwyższym poziomie wykonawczym, z pewnością nie jest uzasadnieniem dla minimalnego zainteresowania, jakim się do tej pory cieszyła się w literaturze fachowej. Jednocześnie rozprawa ta dobrze pokazuje jak wiele jeszcze średniowiecznych kościołów oczekuje wciąż na nowe, właściwe rozpoznanie historyczno-artystyczne.

W monografii opisano badania identyfikacyjnej roli dominanty architektonicznej w małych miastach Wielkopolski w kontekście ich przemian funkcjonalno-przestrzennych wynikających ze współczesnych uwarunkowań (gospodarka rynkowa, globalizacja, dominacja czynnika ekonomicznego i samorządność). Przyjęto, że najważniejszym kryterium analizy i oceny przestrzeni miejskiej jest szacunek dla istniejących i zachowanych wartości historycznych oraz kulturowych utrwalonych w dominantach architektonicznych. Na podstawie studiów analitycznych dokonano syntezy porównawczej, co umożliwiło określenie stanu i charakteru przeobrażeń przestrzennych analizowanych miast. Zaproponowano w tym celu narzędzie badawcze o walorach aplikacyjnych, mogące więc służyć celom zarówno teoretycznym, jak i praktycznym. W kolejnych rozdziałach omówiono: (1) podstawy metodologiczne opracowania, (2) identyfikacyjną rolę dominanty architektonicznej w przemianach małego miasta i w jego rozwoju, (3) rolę dominanty architektonicznej jako nośnika informacji o przekształceniach i rozwoju małych miast Wielkopolski, (4) wyniki studiów analitycznych wybranych miast, (5) syntezę badań.

Książka jest pierwszą próbą określenia stosunku jezuitów do sztuki średniowiecznej na obszarze Śląska, należącego w okresie nowożytnym do Prowincji czeskiej zakonu. Prezentuje realizacje artystyczne w czterech wymienionych ośrodkach w oparciu o dokumenty przechowywane w centralnym archiwum jezuitów w Rzymie oraz archiwalia kłodzkie znajdujące się w Krakowie, w większości do tej pory nie znane i nie publikowane.

Kwartalnik nr 4/2010 jest zbiorem artykułów poświęconych tematyce budownictwa, ze szczególnym zwróceniem uwagi na problematykę: wykorzystywania termowizji w budownictwie, eksploatację budynków oraz racjonalizacji użytkowania energii.