Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego Katedra w Pińsku

Das Buch ist die erste Publikation über die Architektur und Ausstattung von mehreren hundert protestantischen Kirchen und Kapellen, die im 19. und frühen 20. Jahrhundert in Westpreussen errichtet wurden. Die Monographie befasst sich unter anderem mit der Theorie der Bauwesen evangelischer Gebäude und rekonstruiert Kircheninvestitionsprozesse in Westpreussen. Der Autor identifiziert Architekten, Bildhauer, Maler und Glasmaler, die am Bau und der Ausstattung von hunderten neuen Kirchen und Kapellen beteiligt sind. Das Kapitel über die Ausstattung von Kirchen behandelt erstmals die Geschichte vieler bestehender und nicht vorhandener Altäre, Kanzeln, Taufbecken, Glocken, Orgeln und Kirchengefässe. Das Thema der Verbindungen zwischen dem Preußischen Staat und der Unierten Kirche, die ein starkes Instrument des politischen Einflusses des Staat und Kaisers auf die Gesellschaft in Deutschland und Westpreussen wurden, schließt die Monographie ab.

Niniejsza praca jest pierwszą w polskiej literaturze historyczno-artystycznej próbą przekrojowej analizy zjawiska powtarzania planów w architekturze sakralnej Rusi od średniowiecza do lat powojennych. Prowincjonalizm cechujący sztukę tego obszaru, odizolowanego od nowatorskich ośrodków artystycznych, pozwala szczególnie trafnie scharakteryzować przyczyny wielokrotnego wykorzystywania tych samych rzutów. W pracy przedstawiono zarówno przykłady warsztatowego powielania planów, jak również urzędowe projekty typowe. Do pierwszej kategorii należą m.in. świątynie powtarzające rzut katedry łacińskiej we Lwowie, grupa kościołów halowych z pocz. XVI w. (m.in. Nowe Miasto, Rohatyn) czy XVII-w. historyzujące kościoły na rzucie treflowym (m.in. Potok Złoty, Podhajce). Drugą analizowaną w pracy kategorię stanowią projekty urzędowe, w tym plany tzw. Musterkirchen (kościołów typowych), opracowane przez austriackie urzędy budowlane. Jest to pierwsza tak dokładna analiza tego pomijanego dotychczas zjawiska. Ponadto przedstawiono tu nieznane w polskiej literaturze wiedeńskie pierwowzory projektów Musterkirchen dla Galicji i omówiono kościoły typowe, zaprojektowane na przełomie XIX i XX wieku przez K. Piekarskiego i T. Obmińskiego, a także dzieła W. Dayczaka.

Trzynaście synagog powstałych w Krakowie od XIV do początku XX wieku czyni jagiellońską stolicę wyjątkowym miejscem w dziejach społeczności żydowskiej. Właśnie te znane i mniej znane bożnice, ich burzliwa historia, zmieniający się wygląd i przeznaczenie to bohaterowie niniejszej książki, popularyzującej ustalenia wielu pokoleń badaczy. Ale synagogi to nie tylko budynki, architektoniczne detale i wyposażenie. To kultura żydowska, którą tworzyli ludzie, ich obyczaje i codzienne życie.
Bartłomiej Grzegorz Sala, historyk i etnolog, członek m.in. Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa oraz Komitetu Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej, opisując dzieje krakowskich bożnic i ich zmieniające się oblicza sięga również po ciekawostki związane z ich przeszłością – po intrygujące legendy i podania, religijne kontrowersje i nietypowe obrzędy, zabawne wydarzenia i nieporozumienia, patriotyczne i niepodległościowe tradycje, gorzkie wspomnienia domowych waśni, w końcu poruszającą martyrologię. Dzięki temu książka w przystępny sposób opisuje dawny świat krakowskich Żydów, świat sprzed barbarzyńskiego bestialstwa niemieckiej okupacji i – o czym rzadko się pamięta – niezwykle represyjnego wobec społeczności starozakonnej komunizmu, świat ogniskujący się wokół trzynastu synagog Starego Miasta (Śródmieścia) i Kazimierza.

W czasach współczesnych coraz większego znaczenia nabiera problem wzajemnej tolerancji. Dotyczy to zarówno tolerancji religijnej, jak i etnicznej, politycznej, tożsamości kulturowej itd. W Polsce problemy braku tolerancji również są odczuwalne, chociaż ich natężenie jest o wiele mniejsze niż w innych krajach. Publikacja ma na celu ukazanie tolerancji religijnej, etnicznej i kulturowej Polaków. Lwów jest najlepszym egzemplifikatorem tej wielowiekowej tolerancji istniejącej na ziemiach polskich. Świadectwem wielokulturowości i wielowyznaniowości Lwowa są obiekty religijne w postaci świątyń oraz ich wyposażenia, zwłaszcza obrazy czy rzeźby znanych artystów pochodzących z różnych ośrodków europejskich. Obok wartości duchowo-religijnej obiekty te stanowią wyjątkową wartość artystyczną. Są dziedzictwem uniwersalnym docenianym niezależnie od poglądów czy wyznawanej religii. Lwów nazywany był niekiedy „europejską Jerozolimą”. Nazwa ta wywodziła się stąd, że był jedynym miastem w Europie – podobnie jak Jerozolima – gdzie siedzibę mieli najwyżsi hierarchowie trzech wyznań, tj. rzymskokatolickiego, greckokatolickiego i chrześcijan ormiańskich. Urzędom tym odpowiadały trzy świątynie katedralne – rzymskokatolicki kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, katedra wyznania greckokatolickiego pw. św. Jura i trzeci kościół w randze katedry – świątynia ormiańska. W ostatnim czasie do świątyń mających status katedry dołączyła cerkiew św. Jerzego. Funkcjonowała ona już ponad 100 lat, jednak dopiero w 1992 r, została nobilitowana i wzniesiona do poziomu katedry (soboru). Obecnie wszystkie te katedry pełnią swoje zaszczytne funkcje, gromadząc zarówno wiernych swoich wyznań, jak i – z uwagi na swoje walory architektoniczno- kulturowe – licznych turystów. W książce przedstawiono wielokulturowość Lwowa na podstawie zabytków architektury religijnej związanych z funkcjonowaniem różnych społeczności w tym mieście. Na kartach książki przypatrujemy się wielokulturowości Lwowa przez pryzmat obiektów religijnych oraz ich wyposażenia – o charakterze sakralnym, jak i znaczących walorach kulturowych. Lwów przez wiele stuleci był polskim miastem. Ludność pochodzenia polskiego, która zamieszkiwała to miasto, w zdecydowanej większości należała do wyznania rzymskokatolickiego. Materialne oznaki przynależności do wiary katolickiej stanowią kościoły i klasztory zakonne. Początki katolickich budowli sakralnych datują się już od XIII w., wtedy bowiem na ziemie Rzeczypospolitej przybyli bracia zakonni – dominikanie i bernardyni. O randze Lwowa świadczy fakt, iż będąc częścią Austro-Węgier, był piątym po Wiedniu, Budapeszcie, Pradze i Trieście miastem pod względem liczby ludności w monarchii habsburskiej. Dla Polaków szczególna rola Lwowa przypada na lata po uzyskaniu niepodległości. Miasto to było trzecim co do wielkości miastem w II Rzeczypospolitej i bardzo ważnym ośrodkiem gospodarczym i naukowo-kulturalnym. Tutaj od 1921 r. organizowano znane w całej Europie Międzynarodowe Targi Wschodnie, funkcjonowały znane w kraju i za granicą uczelnie wyższe (m.in. Uniwersytet im. Jana Kazimierza, politechnika Lwowska), stąd wywodzili się wybitni politycy – Ignacy Mościcki, Kazimierz Bartel, Eugeniusz Kwiatkowski i in. We Lwowie powstały także: Harcerstwo Polskie, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, polskie biuro podróży „Orbis”. Wybuch II wojny światowej wprowadził radykalne zmiany zarówno na scenie politycznej, jak i w stosunkach etnicznych między poszczególnymi, dotąd żyjącymi w symbiozie, narodami. Zajęcie Zachodniej Ukrainy 17 września 1939 r. na mocy Traktatu Ribbentrop– Mołotow stanowiło przyczynę odżywających resentymentów wrogości między narodami zamieszkującymi Lwów. Sytuacja nietolerancji powtórzyła się w 1941 r., gdy Lwów zajęli Niemcy. To wówczas część ludności ukraińskiej witała z entuzjazmem wojska niemieckie, mając nadzieję, że nastąpi wyzwolenie ze znienawidzonego systemu sowieckiego. W tym samym czasie pojawiły się też wyraźne symptomy wrogości głównie wobec ludności żydowskiej, ale i Polaków – mieszkańców Lwowa.

Rozwiązania konserwatorsko-aranżacyjne wnętrza kościoła św. Anny w Różanie na tle estetyki neogotyckich obiektów sakralnych na Mazowszu.

Nie istniał zapewne ani wcześniej, ani później taki rodzaj teatru, w którym balansowanie na skraju przepaści - pomiędzy antynaturalistyczną artyficjalnością a idealną naiwnością - wyniesione byłoby do rangi zasady w sposób tak konsekwentny, w jaki uczyniła to opera seria` - pisał w roku 1987 Stefan Kunze. Tą samą formułą można by objąć teatr operowy Georga Friedricha Handla, mimo iż odpowiedź tego kompozytora na wypracowane przez gatunek rozwiązania dramatyczno-muzyczne częstokroć była całkowicie osobna. Punktem wyjścia niniejszej pracy są trzy słynne Handlowskie epizody szaleństwa: scena śmierci Bajazeta z opery `Tamerlano` (1724), wzorowana na eposie Ariosta furia Orlanda z opery `Orlando` (1733) i scena szału Dejaniry z `Herculesa` (1745). Jak mało która dawna konwencja operowa, sceny te inspirują z jednej strony do poszukiwać miejsc naruszania tradycji, obszarów modyfikowania utartych schematów przedstawieniowych, z drugiej natomiast domagają się wyprawy w przeszłość, przebadania trwałości istniejących w sztuce obrazów szaleństwa, a wraz z nimi koncepcji prezentowania namiętności, nierozerwalnie zawiązanych z dziejami opery.