Literatura a religia Wyzwania epoki świeckiej Tom 1

Janusz Sławiński jest uważany za jednego z najważniejszych, bo najbardziej wpływowych i oryginalnych przedstawicieli polskiej wiedzy o literaturze ostatniego półwiecza. Książka jest próbą analizy dyskursu teoretycznoliterackiego konstruowanego w tekstach badacza. Dyskurs ten autorka ujmuje jako zespół specyficznych praktyk argumentacyjnych i perswazyjnych, które odpowiadają za kształt i naukowy sukces jego koncepcji teorii literatury. Teoria nie jest tutaj uniwersalnym systemem reguł, ale dynamicznym procesem oraz przejawem twórczego i analitycznego sposobu myślenia autora Koncepcji języka poetyckiego awangardy krakowskiej.

Cel prezentowanej antologii jest podwójny. Ma ona, po pierwsze, przedstawić w jednym miejscu najważniejsze dla światowej refleksji teksty poświęcone oralności. Po wtóre - odsłonić historię pewnej hipotezy badawczej sformułowanej w XX wieku, która miała posłużyć odkryciu uniwersalnych początków wszelkiej kultury.
Poszukiwania przedpiśmiennych form porozumienia (trwające w kulturze europejskiej od zawsze, wkraczające zaś od lat dwudziestych XX wieku w fazę bardzo intensywną) niemal od początku należą zasadniczo do dwóch typów myślenia. Jedno można nazwać ewolucyjnym, drugie - rozłącznym. Ewolucyjne podejście do kultury ustnej zakłada, że oralność zawiera w postaci zalążkowej podstawowe formy późniejszej komunikacji. Koncepcja druga, rozłączna, mówi, że kultura ustna i piśmienna są sobie przeciwne. A nawet, że kultura piśmienna unicestwiła kulturę ustną.

Książka jest bez wątpienia pozycją wartościową, prezentującą tak teorię, jak i praktykę badawczą z obszaru nowoczesnej komparatystyki – zajmującej się problematyką „inter”: interdyscyplinarną, interdyskursywną, intersemiotyczną, interartystyczną, intermedialną. Zarówno zbiera związane z nią wątki (ich część, mamy bowiem współcześnie do czynienia z niezwykle obszernym i różnicowanym przedmiotem badań „inter”), jak i wyznacza horyzont przyszłej możliwej refleksji porównawczej. Jeśli miałbym syntetycznie wskazać na zalety publikacji, wymieniłbym właśnie wspomniane: nowoczesność (zwłaszcza na polskim gruncie komparatystycznym, zdominowanym przez tradycyjne ujęcia historycznoliterackie) oraz przede wszystkim różnorodność zebranych artykułów, gwarantującą odkrywczą przygodę intelektualną na obszarze dzisiejszej komparatystyki.

Dr. hab. Michał Kuziak, prof. UW
Zakład Komparatystyki Instytutu Literatury Polskiej
Uniwersytetu Warszawskiego

Przemysław Czapliński, Literatura światowa i jej figury Dorota Kołodziejczyk, Wojna światów? Postkolonialny kontrapunkt w nowej komparatystyce Franco Moretti, Przypuszczenia na temat literatury Magdalena Siwiec, Ze stygmatem romantyzmu. O Norwidzie i Baudelairze z perspektywy nowoczesności Beata Kowalczyk, Doświadczenie i słowo. Podmiotowość w egzofonicznej literaturze Tawady Yoko Grzegorz Piotrowski, Teatr Piosenki

To wprowadzenie do teorii literatury określiło na całe pokolenie recepcję literatury wśród – przynajmniej brytyjskich – studentów i badaczy. Bestseller sprzedany w liczbie ponad miliona egzemplarzy, który napisał najbardziej dziś wpływowy brytyjski literaturoznawca Terry Eagleton (ur. 1943), ma długą historię. Opublikowany na początku lat 80. XX wieku, był potem dwukrotnie aktualizowany i poszerzany, stając się swoistym dokumentem epoki. Jest niekonwencjonalnym „podręcznikiem”, tak jak kontrowersyjne jest całe pisarstwo Eagletona – nieakademickiego akademika, religijnego marksisty, bardziej filozofa literatury niż jej teoretyka. Książka – raczej historyczna niż systematyczna – zawiera nadzwyczaj przejrzysty wykład podstawowych nurtów myśli XX wieku w ich literaturoznawczym kontekście od strukturalizmu lat 60. po poststrukturalizm, feminizm, postkolonializm, postmodernizm. Eagleton nie jest bezstronnym teoretykiem i postrzega te koncepcje jako uwarunkowane ideologicznie, co frapująco pokazuje na przykładzie „narodzin” angielskiej literatury po I wojnie światowej w interesie angielskiej polityki. W swoim filozoficznym podejściu do literatury w ogóle odmawia jej tożsamości, a literacki kanon uważa za zideologizowany. To holistyczne podejście postrzegające literaturę jako fragment kultury, a kulturę w kontekście całokształtu życia społecznego może się podobać jako (po?)nowoczesne, choć dla początkującego adepta literaturoznawstwa stanowi niejakie wyzwanie. Ale może to i lepiej – po co czytać łatwe książki?

Neuronauka stopniowo odkrywa złożoność umysłu, zmienia dawne relacje pomiędzy ciałem a duchem, wpływa na ustalenia tyczące psychiki i nieświadomości. Jej odkrycia kształtują obecnie nową orientację światopoglądową, która otwiera rozległe horyzonty również przed naukami o kulturze, kieruje uwagę humanistów ku badaniom nad sposobami pracy percepcji, emocjonalności i świadomości.
Z tych tendencji wyrasta książka Umysł filologa, na którą składa się dwanaście obszernych studiów stanowiących rodzaj laboratorium, w którym poddane zostają obserwacji fenomeny neuronalne, ukryte w literaturze (architektonika myślenia, mechanizm doznań emocjonalnych, marzenia senne, stany zamilknięcia) oraz dydaktyce (lektura intuicyjna, samowiedza, intersemiotyczność, audiodeskrypcja i style myślenia).
Autorka skupia uwagę na świadectwach pisarskich, obrazach i filmach, licząc, że czytelnik zainteresowany mózgiem (literaturoznawca, dydaktyk, psycholog, filozof, antropolog) znajdzie w zaprezentowanych szkicach materiał do przemyśleń i polemiki. Książka Umysł filologa inicjuje dyskurs na temat zagadnień istotnych i związanych z przyszłością humanistyki, które kryją się w polu związków neuronauki i etyki, niepełnosprawności i rozwoju człowieka.