Narodziny tragedii albo Grecy i pesymizm

Karl Kerényi (1897–1973) należał w XX wieku do elity najwybitniejszych badaczy mitu i religii. Urodził się i działał na Węgrzech, a w 1943 roku osiadł na stałe w Szwajcarii, nie mogąc po II wojnie światowej wrócić do kraju opanowanego przez komunistów. Inaczej niż u innych mitologów, dążących do syntezy, badania Kerényiego wyróżniają się postrzeganiem mitu i religii w bardzo szczegółowym kontekście codziennego życia danej społeczności. Dlatego mają zawsze charakter fascynującej opowieści, która ożywia mit i odtwarza jego dawny sens dla zwykłego człowieka, przybliża nam jego przechodzenie od powszedniego życia do udziału w misteriach, tajemnych obrzędach i pełnych niekiedy szaleństwa religijnych świętach. W Dionizosie, ukończonym w 1969, a wydanym w 1976 roku, autor rekonstruuje narodziny i rozwój kultu Dionizosa (a przy okazji greckiej kultury wina). Wywodzi ów kult z epoki minojskiej, ukazuje boga na tle życia Aten i w nader oryginalny sposób interpretuje narodziny greckiej tragedii. Kerényi maluje niezwykłe obrazy dionizyjskiego żywiołu podczas religijnych, a zarazem wysoce erotycznych misteriów kobiet i w czasie innych greckich świąt. Zmysłowa strona życia starożytnych tworząca jedność z ich życiem religijnym z pewnością urzeknie i zafascynuje czytelnika tej wyjątkowej historii dodatkowo wzbogaconej precyzyjnie opracowaną ikonografią.

Książka Barbary Patzek, wykładowcy historii starożytnej na uniwersytecie w Essen, jest znakomitym wprowadzeniem do lektury Iliady i Odysei, dwóch poematów leżących u początków kultury literackiej i intelektualnej Zachodu. Autorka przybliża czytelnikowi podstawowe zagadnienia homerowej krytyki: autorstwo poematów, ich specyficzne miejsce w dziejach literatury greckiej, gdzieś na pograniczu kultury ustnej i dopiero kształtującej się kultury piśmiennej, wreszcie związek epiki heroicznej z rzeczywistością historyczną. Profesor Patzek równie sprawnie porusza się w obszarze problematyki krytyczno-literackiej, mitograficznej (czy wręcz: religioznawczej), historycznej i archeologicznej. Homer i jego czasy to esej skierowany przede wszystkim do studentów filologii, historii i archeologii, ale także do wszystkich tych, którzy mają szerokie zainteresowania humanistyczne i chcą dowiedzieć się czegoś o źródłach naszej cywilizacji.

Książka poświęcona historii obyczajowości w świecie antycznym oraz szeroko rozumianej kulturze dnia powszedniego. Autorka pisze o „człowieku świata starożytnego”, przedstawiając go na szerokim tle funkcjonowania państwa, miasta, społeczeństwa i rodziny. Przedstawia życie codziennym w domu, w szkole, małżeństwie, pracę i zawody, zagadnienia komunikacji, łączności i podróżach (dokąd i czym podróżowali Grecy i Rzymianie), systemów pieniężnych i handlu, zarówno na szczeblu międzynarodowym, jak i zwykłego rynku w miastach, liczenia czasu i kalendarza, medycyny i lecznictwa, pisze o sposobach spędzania wolnego czasu, bibliotekach, teatrze, zawodach sportowych uroczystościach, świętach i obrzędach, religii, wróżbiarstwie i słynnych przepowiedniach, o śmierci i rodzajach pochówku, o sposobach eksploatacji i „oswajania” przyrody i klęskach żywiołowych i traktowaniu przez starożytnych zjawisk przyrodniczo-klimatycznych. Własne rozważania i wnioski autorka ilustruje licznymi cytatami z dzieł autorów starożytnych. Książka zawiera ok. 150 ilustracji czarno-białych w tekście.

Wciągająca lektura dla studentów filologii klasycznej, historii, archeologii, kulturoznawstwa, socjologii, liceów o profilu humanistycznym, maturzystów, olimpijczyków i miłośników historii oraz dla każdego zainteresowanego życiem codziennym w starożytności.

"Autorzy nie zanudzają czytelników szczegółowymi wywodami, obracającymi się wokół jakiegoś skrupulatnie interpretowanego przepisu prawa. Zwracają ich uwagę na problemy, bardziej lub mniej kluczowe kwestie prawne oddziałujące na układ stosunków społecznych. Omawianie problemów jest tak żywe i barwne, jak kolorowe są dzieje bogów oraz herosów na Olimpie, w Hadesie i w innych miejscach świata starożytnych Greków, z których Autorzy wydłubują okazję do wysnuwania opowieści o prawie. (...) Każdy zainteresowany biegiem spraw publicznych i prawami człowieka w ich najszerszym znaczeniu znajdzie w tej książce coś dla siebie". Prof. dr hab. Stanisław Waltoś

Inspiracją powstania książki stały się rozmowy poświęcone psychologicznej interpretacji mitów greckich publikowane cyklicznie na łamach miesięcznika „Zwierciadło”. Na publikację składa się poszerzona wersja tych rozmów, uzupełniona do dwunastu tematów mitologicznych. Symbole mitów greckich, odczytane na nowo w oparciu o myśl Junga, uzmysławiają nam ich psychologiczną mądrość.

Tradycja grecka legła u podstaw nowożytnej kultury europejskiej, dlatego może być traktowana jako źródło zrozumienia duszy współczesnego Europejczyka, żyjącego w epoce techniki, wymiany kulturowej i światopoglądowej oraz konfrontacji z cywilizacją globalnego świata. Umysł starożytnych Greków ujmuje psychologiczne prawdy w formie symboli, których archetypowe znaczenie pozwala zrozumieć nie tylko uniwersalne duchowe wyzwania stojące przed człowiekiem w każdej epoce, ale także ułatwia analizę zjawisk kultury, w której dziś żyjemy.

W pamięci zbiorowej Sparta zapisała się jako obóz wojskowy. W świecie, w którym obywatele poświęcali życie wojnie i innym potrzebom państwa, nie było miejsca na czas wolny. Autor kwestionuje ten zmitologizowany obraz, przyjmując odmienną od dotychczasowych perspektywę: zamiast, jak autorzy antyczni, skupiać się na państwie i jego potrzebach, zwraca uwagę na sferę prywatną, bliższą refleksji nad tytułową schole. Dowodzi, że życie Spartan mogło przypominać życie w obozie wojennym wyłącznie w okresie, kiedy przechodzili sławetne państwowe wychowanie. Po jego zakończeniu mieli dużo czasu na angażowanie się w różnorodne aktywności. Analiza form spędzania czasu wolnego przez mężczyzn pokazuje, że Sparta w wielu aspektach była podobna do innych greckich państw. Nieco inaczej było w przypadku kobiet: Greków dziwiły nie tylko aktywności, do których zostały zobowiązane przez wspólnotę, ale także sposób, w jaki niektóre z nich spędzały czas wolny, przekraczając granice między tym, co uznawano za „męskie” i „żeńskie”.

Schole. Leisure in Classical Sparta
In collective memory, the image of Sparta is that of a military encampment. In a world where the citizens devoted their lives to war and other needs of the state, there was no place for leisure. The author calls into question this mythologised perception, adopting a new perspective: instead of focusing, following the ancient authors, on the state and its needs, he pays special attention to the private sphere, which is more befitting for a reflection on the titular schole. He demonstrates that the life of Spartans might have resembled life in a military camp only during the period of the famed state education. Once the education was complete, the citizens had abundant leisure time to engage in various activities, including: family life, extramarital unions, pederasty, entertainment during feasts, sport, hunting, and horse and hound breeding.

Keywords: Sparta, classical period, leisure, schole, private time