(Nie)prawda w literaturze i sztuce

„A co z ptakami / naszych miast, miasteczek, / wiosek i osiedli?” – zaczyna jeden z swoich najnowszych wierszy Piotr Sommer. Na to pytanie solidarnie próbują znaleźć odpowiedź ornitolodzy oraz kulturo- i literaturoznawcy, tropiąc ptasie ślady w tekstach i filmach, języku i historii, a także w codziennych praktykach – ludzkich i nie-ludzkich. W czasach, gdy antropocen musi radzić sobie z coraz większą dominacją Homo sapiens, odnotowujemy rosnącą potrzebę zmiany perspektywy. Nie dziwi popularność tych prądów w nauce, które proponują upodmiotowienie zwierząt: od animal studies, przez ekokrytykę, po humanistykę środowiskową. W tym kontekście emancypacja ptaków nie ulega wątpliwości. Nie są dla nas już wyłącznie obiektem zainteresowań kulinarnych lub atrakcyjnymi trofeami nad kominkiem, jak to drzewiej bywało. Przeciwnie, usamodzielniły się i wyfrunęły z gniazd, a nam przypadła rola skromnych ptasiarzy, birdwatcherów, ornitofilów, którzy za drobną chwilę kontaktu ze „skrzydlatymi przyjaciółmi” są w stanie zapłacić najwyższe sumy. Ptaki fascynują innością (jak kwiczoły u Mirona Białoszewskiego czy jaskółki u Krystyny Miłobędzkiej), objaśniają nam świat (jak drozdy i sroki u Miłosza czy kosy u nowofalowców) albo zwiastują nieszczęścia (jak sowy u Davida Lyncha, które, jak wiadomo, nie są tym, czym się wydają). Boimy się ich dzikiej natury, choć jednocześnie pragniemy wkupić się w ich łaski. Najważniejsze, że ptaki wciąż mają jeszcze na tyle swobody, by od czasu do czasu móc popatrzeć na nas z góry. Tylko te kaczki – wróćmy na koniec do Sommera – „toczą się pod miastem”.

Ta nowatorska publikacja przynosi całe spektrum sposobów widzenia i badania ptasiej obecności w tekstach kultury: od prób uchwycenia wizerunku ptactwa w wybranych epokach do drobiazgowych studiów poświęconych roli, w jakiej został obsadzony konkretny gatunek ptaka w poszczególnych, interesujących autorów, dziełach. Po lekturze tomu czytelnik musi przyznać, że „ornitofilologia”, której celem być może stanie się rekonstrukcja najpiękniejszego z istniejących atlasów ptaków – zawartego w niezliczonych utworach, w których ptaki na stałe uwiły sobie gniazda lub zjawiły się przelotem – ma przed sobą wdzięczną perspektywę.
Z recenzji dr. hab. Adriana Glenia, prof. UO

Opracowanie tekstów: Patrycja Potoniec i Krzysztof Obremski przy współpracy Krzysztofa Mikulskiego
Wprowadzenie i posłowie: Krzysztof Obremski

Toruńskie wiersze weselne przełomu XVII i XVIII w. zadziwiają. Nie są wszak konwencjonalnymi pochwałami cnót młodej pary oraz rodzin połączonych małżeństwem. Doprawdy wręcz unikatowe są, dopełniające niektóre epitalamia, zagadki polsko-katolickiej mniejszości w niemiecko-ewangelickim Toruniu – oficjalnie drukowane w mieście, zdawałoby się, purytańskim. Takie druki nie były znane ani w Gdańsku, ani w innych miastach Rzeczpospolitej Obojga Narodów…

Jeśli za Jerzym Bartmińskim przyjmiemy, że ,,Obrazem operuje sztuka, a dosłowność jest domeną pornografii”, wówczas należy powiedzieć, że toruńskie zagadki weselne to unikatowe wytwory okolicznościowej sztuki poetyckiej, gdyż zawierają obrazowe (jednak nie pornograficzne!) opisy aktu płciowego. Dowodzą, że tak męskie, jak i kobiece przyrodzenia małżonków mogą stawać się materią zaskakujących skojarzeń konceptystycznej wyobraźni.

Książka, którą trzymają Państwo w rękach, to wyjątkowo kompetentne i przemyślane wprowadzenie w twórczość Juliana Kornhausera. Wybitny polski poeta trafił na znakomitego krytyka, któremu nie po raz pierwszy udaje się przekonać czytelników, że warto czytać wiersze, i że można robić to w sposób niebanalny. Jestem pewien, że interpretacje Adriana Glenia to świetny punkt wyjścia do rozmowy o miejscu Kornhausera, ale także rozmowy o miejscu poezji w naszym życiu i o drodze, jaką ta ostatnia nieustannie w nas przemierza.

Jacek Gutorow

Tom 8. część 1 czasopisma „Przekłady Literatur Słowiańskich” poświęcony jest refleksji na temat paratekstów towarzyszących przekładom literatur słowiańskich, podzielony został na pięć części problemowych eksponujących inny aspekt refleksji o paratekstach w odbiorze przekładu i dotyczy zwłaszcza literatur: amerykańskiej i bośniacko-hercegowińskiej, chorwackiej, czeskiej, polskiej, serbskiej, słowackiej, słoweńskiej, ale także niemieckiej.
Artykuły zamieszczone w tomie dotyczą roli i funkcji paratekstów (Izabela Lis-Wielgosz, Bożena Tokarz, Monika Gawlak), czynnej roli perytekstów w dialogu międzykulturowym i w serii przekładowej (Katarzyna Wołek San Sebastian, Małgorzata Filipek, Amela Ljevo-Ovčina, Jakob Altmann), perswazyjnego charakteru wstępów i ich wymiaru ideologicznego (Joanna Królak), sposobów oddziaływania recenzji i obecnej w nich mocy illokucyjnej (Sylwia Sojda), przypisów i zawartych w nich informacji dopełniających lekturę (Robert Grošelj, Weronika Woźnicka, Katarzyna Bednarska, Kamil Szafraniec). Ostatnia cześć tomu dotyczy biografii i listów, traktowanych jako swego rodzaju epiteksty, które być może nie odnoszą się bezpośrednio do przekładanych utworów, ale opisują kontekst, w którym dzieło literackie powstaje (Tea Rogić Musa, Leo Rafolt).
Wszystkie teksty, prócz trzech, opublikowane zostały w języku polskim. Artykuł Ameli Ljevo-Ovčiny zamieszczony został w języku bośniackim, Roberta Grošelja w języku słoweńskim, a Tei Rogić Musy w języku chorwackim.
Publikacja adresowana jest do badaczy literatur i kultur słowiańskich (w tym polskiej), studentów oraz do wszystkich zainteresowanych wiedzą o kulturach słowiańskich.

Praca, adresowana przede wszystkim do literaturoznawców i miłośników twórczości Jana Potockiego, podejmuje próbę ukazania niezwykłej nowoczesności Rękopisu znalezionego w Saragossie poprzez analizę relacji intertekstualnych między dziełem hrabiego a wybranymi powieściami autorów wymienionych w tytule. Zbieżności i podobieństwa można wskazać przede wszystkim w zakresie kompozycji utworów, wykorzystywanych konwencji gatunkowych i literackich, konstrukcji bohatera oraz powieściowych przestrzeni. Powieści te łączy także zróżnicowanie gatunkowe, polifoniczność kompozycyjna i ideowa, problematyka filozoficzna, epistemologiczna i metaliteracka, teatralizacja świata przedstawionego, żywioł ironii i parodii, motywy lustrzane czy eksploracja zróżnicowanych obszarów kultury śródziemnomorskiej. W tej perspektywie Rękopis jawi się jako dzieło niezwykle bliskie świadomości współczesnej, niejako prekursorskie wobec powieści XX-wiecznych.

Zapis wystąpień z ogólnopolskiej konferencji naukowej Życie literackie po roku 1989, zorganizowanej przez Uniwersytet Śląski w listopadzie 2007 roku. Katowickie spotkanie otwarło cykl konferencji o wspólnej nazwie: Dwadzieścia lat literatury polskiej 1989–2009, współtworzony przez ośrodki akademickie w Szczecinie i Poznaniu. Zgromadzone w tomie artykuły cechuje wysoka różnorodność problemowa. Publikacja rozpoczyna się od pytań o sposób pojmowania natury i charakteru rzeczywistości w literaturze współczesnej. Dalej uwaga autorów koncentruje się wokół tematu autorytetu i literackiego mistrzostwa. Rozważania nad typologią postaw nestorów krytyki literackiej i dociekania metakrytyczne ustępują miejsca omówieniu fenomenu dwutygodnika „Nowy Nurt” i próbie reinterpretacji przełomu, jaki dokonał się w poezji polskiej po roku 1989. Dalszą część wypełnia polemika z wąskim rozumieniem politycznego wymiaru literatury oraz rekonstrukcja znaczeń i użyć kategorii „młodość” i „starość’ w odniesieniu do twórców kręgu „bruLionu”, której towarzyszy ciekawość o zmiany światoodczucia zarówno samych „bruLionowców”, jak i lirycznych bohaterów ich wierszy. Kolejne z tekstów poruszają problem komizmu w literaturze oraz związków kultury masowej i poezji po przełomie. Tom zamyka analiza sporu poetów młodego pokolenia – Dehnela i Kapeli, wskazująca na konfrontację sposobów poezjowania.