Obozy i więzienia sowieckie na ziemiach polskich (1944-1945)

Monografia w serii Zarys Historii Wojennej Pułków Polskich w Kampanii Wrześniowej, ukazująca genezę powstania i historię 20 pułku artylerii lekkiej. Zeszyt nr 133

Historia krakowskiego getta opowiedziana przez polskiego aptekarza.
Tadeusz Pankiewicz z okien swojej apteki, znajdującej się w sercu krakowskiego getta, widział rozgrywającą się tragedię. Zagłada Żydów pochłonęła życie jego przyjaciół i sąsiadów. Spisując wiernie dzieje getta, udało mu się uratować ich przed zapomnieniem. Apteka „Pod Orłem” była jedyną, która funkcjonowała w utworzonym w 1941 roku getcie, a Pankiewicz był jedynym Polakiem z prawem stałego przebywania w nim. W tym miejscu nie tylko sprzedawano leki – szybko zaczęło ono pełnić rolę azylu i punktu kontaktowego dwu światów: zamkniętej w getcie społeczności żydowskiej i ludzi poza jego murami, cieszących się okupacyjną, ale jednak swobodą. Tu można było przeczytać ostatnie wiadomości z frontu, zapoznać się z treścią prasy podziemnej, a nawet znaleźć schronienie podczas nocnych aresztowań. Tu również zostawiano listy i paczki dla osób mieszkających po stronie aryjskiej, jak również odbierano od nich wiadomości i przesyłki.
Książkę Tadeusza Pankiewicza, bezcenne i wzruszające świadectwo tamtych dni, opublikowano po raz pierwszy w 1947 roku. Nieliczni mieszkańcy getta, którzy zdołali przeżyć opisywany przez aptekarza okrutny czas wojny, zachowali do dziś we wdzięcznej pamięci aptekę „Pod Orłem” i jej właściciela.

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych wydarzeń w stosunkach polsko-niemieckich ery najnowszej był spór historiograficzny dotyczący oceny wydarzeń bydgoskiego września 1939 roku. Po obydwu stronach powstało na ten temat wiele książek i opracowań. W ujęciu badawczym sprawami z tym związanymi zajmowałem się ja - prof.. Włodzimierz Jastrzębski. U schyłku Polski Ludowej, w 1988 roku ukazała się drukiem moja praca pt.: "Dywersja czy masakra? Cywilna obrona Bydgoszczy we wrześniu 1939 roku".

„Polka? Od razu widać, po charakterze!”
Przeszły przez piekło. Nie poddały się.

Stefanię kryminaliści z łagru przegrali w karty dwa razy – przeżyła dzięki przyjaciółce.
Natalia stanęła w obronie bitej kobiety – za karę miała umrzeć w lodowatym karcerze.
Alinę deportowano jako jedyną z całej rodziny – trafiła do łagru dla dzieci, miała dziesięć lat.

Wszystkie pamiętają to samo: walenie kolbami w drzwi, kilka chwil na spakowanie rzeczy, płacz, wagony bydlęce i trzask ryglowanych drzwi. Kilka tysięcy kilometrów podróży w nieznane. Czekały je niewolnicza praca w sowieckich łagrach, walka o życie swoje i bliskich, głód, choroby i straszliwe syberyjskie mrozy. Doświadczyły niewyobrażalnego cierpienia, jednak nic nie było w stanie ich pokonać.
Amnestia była wybawieniem. Część wyruszyła w wędrówkę z armią Andersa. Wiele zaczęło nowe życie w różnych zakątkach świata. Inne zdecydowały się na powrót do ojczyzny.
Niektóre bohaterki tej książki nigdy nie opowiedziały bliskim o tym, co przeżyły na Syberii.
Anna Herbich w przejmujący sposób pokazuje, jak naprawdę wyglądała walka o przetrwanie na nieludzkiej ziemi. Pozwala nam zobaczyć dramat sowieckiego zesłania oczami kobiet cudem ocalałych z syberyjskiej katorgi.

Książka koncentruje się na wydarzeniach w Lesie Katyńskim w latach 1940–1943, począwszy od transportów jeńców z Kozielska do Smoleńska i Gniezdowa, aż do założenia tzw. cmentarza PCK. Mimo upływu lat zbrodnia katyńska wciąż kryje wiele niewyjaśnionych dotąd zagadek.
Także niektóre przyjęte w literaturze przedmiotu „pewniki” nie odpowiadają stanowi faktycznemu. Jednym z nich jest sprawa ekshumacji przeprowadzonej przez Niemców w Lesie Katyńskim wiosną 1943 r. Pomijając samą tę kwestię, „Niemcy” ci zostali w książce bliżej przedstawieni, np. 3 km od katyńskich grobów w okresie wrzesień 1941 – wrzesień 1943 r. rozlokowany był sztab generalny Grupy Armii „Środek”, a po ujawnieniu (nie było to – jak się pisze – „odkrycie”) polskich mogił sprawą tą zajmował się m.in. szef jej wywiadu i kontrwywiadu.

Postać Jerzego Feliksa Szymańskiego pojawiała się w historiografii niemal od początku badań nad polskim podziemiem zbrojnym w czasie II wojny św. Wiązało się to oczywiście z jego trzema misjami jako kuriera rządu RP do kraju w 1939 i 1940 r., które miały wpływ na kształtowanie się Polskiego Państwa Podziemnego. Nieco później pojawiły się wzmianki o jego roli jako instruktora cichociemnych i skoczka do okupowanej Polski. Co ciekawe, mimo coraz większej ilości informacji na temat Szymańskiego oraz tego, że on sam dożył aktywnie 80 lat, wciąż niewiele wiadomo o jego działalności, a publikowane prace, w tym obszerny biogram pióra Krzysztofa A. Tochmana, zawierają wiele nieścisłości.
Ocena jego życia i działalności nie jest łatwa. Oficer Wojska Polskiego, uczestnik walk we wrześniu 1939 r., trzykrotny kurier do kraju, współorganizator szkolenia cichociemnych, a następnie skoczek do okupowanej Polski i uczestnik powstania warszawskiego oraz uciekinier z obozu jenieckiego, był predestynowany do stania się wzorem patrioty i symbolem poświęcenia dla Polski. Na jego historii cieniem położyły się jego zapiekłość polityczna, skłonność do powierzchownych i niezwykle ostrych sądów, a także brak głębszego kośćca ideowego, co wraz z skłonnościami do intensywnego życia doprowadziło do wieloletniej współpracy z komunistycznym aparatem bezpieczeństwa, donoszenia na przyjaciół i znajomych oraz fraternizacji z notablami PRL. Cienia tego nie zdoła zmazać tragedia rodzinna, jaką były śmierć córki Marzeny, zamordowanej na Bahamach w 1973 r., i wieloletnia choroba i śmierć żony w 1983 r. Niemniej życiorys J. Szymańskiego stanowi interesujący przyczynek do losów Polaków w XX w.