Pod osłoną lasu

Historia żydowskiej Warszawy to nie tylko czas Zagłady. To historia relacji warszawian z Żydami osiedlającymi się w mieście lub jego okolicach, to problemy, z jakimi od wieków borykały się obie strony, to miejsca ważne dla starozakonnych oraz zacni przedstawiciele potomków Mojżesza, którym Warszawa wiele zawdzięcza. Wszelkie zabytki, relikty obecności Żydów w Warszawie są jedynie pozostałościami: wyrwanymi z historycznego kontekstu, z żywej tkanki miejskiej, echami przeszłości. Jeśli Warszawa to miasto Tuwima, Słonimskiego, Leśmiana, Hemara i innych zasymilowanych Żydów, którzy wpłynęli na polską kulturę, to wciąż jest po części żydowska.

Ten tom Ech dawnej Warszawy zawiera szkice o historii stosunków warszawsko-żydowskich, o najważniejszych synagogach, cmentarzach, targowiskach i punktach handlowych, o Dzielnicy Północnej i jej komunikacji miejskiej, a także o najważniejszych postaciach pochodzenia żydowskiego. Każda wyprawa w przeszłość będzie aktywną rekonstrukcją tego, co było kiedyś. Zapraszamy więc w podróż po żydowskiej Warszawie wraz z autorami niniejszego tomu.

Książka przedstawia losy jednej z wielu kobiet pochodzenia żydowskiego, urodzonej w Szczekocinach w przedwojennym województwie kieleckim. Lola Monowiczówna dorastała jednak w Sosnowcu – małej Ameryce – dokąd przenieśli się jej rodzice. Życie Loli mogłoby być spokojne i radosne, gdyż miała kochającą rodzinę. Te szczęśliwe dni przerwała jednak II wojna światowa i eksterminacja ludności żydowskiej.
Na kartach książki można prześledzić losy Loli, poznając także miejsca, z którymi była związana – od dzieciństwa aż po kres życia; od Szczekocin przez Sosnowiec, obóz pracy w Gliwicach i w Niemczech, powojenne życie w tym kraju aż po wyjazd do Izraela. Będzie to opis życia od czasów smakowitej szarlotki pieczonej w Szczekocinach przez matkę Loli aż do czasów szarlotki pieczonej już w Izraelu przez Lolę według szczekocińskiego przepisu.

Historia granatowej policji nie jest tematem zamkniętym i oswojonym. Wręcz przeciwnie, okupacyjne losy policjantów wracają dziś jako jeden z elementów walki o pamięć i mity historyczne, na których zasadza się polska polityka historyczna. Jest rzeczą charakterystyczną, że przestępstwa popełnione przez granatowych policjantów na innych Polakach nie wzbudzają już takich emocji – to w końcu, jak można sądzić, nasze „wewnętrzne sprawy”, które wyłącznie nas samych obchodzą. Zupełnie inaczej jest w wypadku historii Zagłady – jedynej części polskiej historii, która ma uniwersalne znaczenie i która wzbudza zainteresowanie na całym świecie. […] Tak się jednak składa (czego starałem się dowieść na stronach tej książki), że granatowa policja miała niebagatelny udział w wymordowaniu polskich Żydów i wchodzi tym samym w pole zainteresowania badaczy Holokaustu. Więcej, granatowa policja stanowiła istotny, niekiedy niezbywalny element niemieckiej strategii eksterminacji europejskich Żydów. Na dodatek polscy policjanci często mordowali Żydów na własną rękę, wykazując się przy tym ogromną inicjatywą. Żal tylko, że w sporze o polską niewinność mało kto pamięta o niepoliczonych dziesiątkach, setkach tysięcy żydowskich ofiar granatowej policji, ludziach, którzy mogli ocaleć, którzy mieli sporą szansę na przeżycie wojny, ludziach, o których pamięć bezskutecznie upominał się Emanuel Ringelblum.

Jan Grabowski

„Długo pocieszaliśmy się, że nie mieliśmy rodzimego SS, jak w Łotwie czy w Ukrainie. Dzięki książce Jana Grabowskiego dowiadujemy się, że było gorzej – granatowi policjanci, wywodzący się z Policji Państwowej II RP, uczestniczyli w Holokauście. Eskortowali, wyłapywali i mordowali Żydów. Jürgen Stroop był im wdzięczny – wzięli udział w pacyfikacji powstania w getcie warszawskim. Autor dotarł do nieznanych wcześniej świadectw i materiałów. Jego książka to najważniejsza pozycja od czasów Sąsiadów Jana Tomasza Grossa.” prof. Marcin Zaremba (UW)

„Opracowanie Ireneusza Lisiaka to systematyczny przegląd stosunków polsko-żydowskich, poczynając od II RP, przez okres wojny i okupacji aż po powojenne spory i fałszerstwa.” Leszek Żebrowski „Marek Edelman związany z lewicowym Bundem, uczestnik Powstania w Getcie Warszawskim, nazywa bojowców Żydowskiego Związku Wojskowego bandą faszystów, szmuglerów, złodziei i tragarzy. Oskarża ich o tchórzostwo w obliczu wroga. Czym był w takim razie Żydowski Związek Wojskowy? Dlaczego lewica tak zajadle walczy z faktem jego istnienia, a w oficjalnej historii gloryfikowana jest Żydowska Organizacja Bojowa, która składała się z komunistów? Książka ta opowiada historię organizacji, której członkowie prawie w całości zginęli podczas Powstanie w Getcie Warszawskim, a pamięć o niej była wielokrotnie przemilczana i zakłamywana.” Jarosław Kornaś

Zapewne już niewielu pamięta żydowską społeczność przedwojennych Koluszek. Ten dawny świat, w którym obok siebie żyły osoby różnych wyznań, warto ocalić od zapomnienia. Udało się to Autorowi, który oddał głos bohaterom książki: tym, którzy przeżyli piekło Holocaustu, i tym, których listy, wspomnienia, relacje pozwalają przywołać obraz dawnych Koluszek i ich mieszkańców. Ci, którzy ocaleli, po wojnie również dali świadectwo. Będzie to zatem podróż do przeszłości, do żydowskich domów i podwórek, ale i do bolesnych wojennych wspomnień, które czas powoli zaciera. Książka stanowi dokumentalny zapis życia i martyrologii koluszkowskich Żydów. Zawiera relacje „Sprawiedliwych” oraz potomków Ocalałych z Holocaustu, publikowane w minionych latach w lokalnej gazecie „Tydzień w Koluszkach”. Jest rodzajem hołdu dla tych, którzy z narażeniem życia ratowali swych żydowskich sąsiadów, znajomych lub całkiem obcych sobie ludzi przed Zagładą ze strony hitlerowskich Niemiec. Publikację wzbogacają indeksy nazwisk urodzonych, zaślubionych i zmarłych przed wojną Żydów z Koluszek, listy żydowskich uczniów koluszkowskich szkół oraz Żydów z tutejszego getta zamordowanych w obozie w Treblince. Obrazu dopełniają archiwalne dokumenty i zdjęcia, pochodzące z prywatnych zbiorów, na których udało się utrwalić miniony czas.

Clara Kramer urodziła się w 1927 r. w Żółkwi jako Klara Schwarz. Była pierwszym dzieckiem Salki z domu Reitzfeld (1904–1959) i Meira (Majera) Schwarza (1886– 1959); w 1928 r. na świat przyszła jej młodsza siostra, Mania. Rodzina mieszkała w mieście od zawsze. Dziadek ze strony matki Szymon Reitzfeld (zm. 1941) był wraz z mieszkającymi w sąsiedztwie rodzinami Patrontaschów i Mehlmanów właścicielem tłoczni oleju, zwanej potocznie olejarnią, którą zarządzał Meir Schwarz. Historii życia autorki dziennika nie sposób opisać inaczej, jak na tle historii jej miasta rodzinnego i jego społeczności żydowskiej. Żółkiew leżała przed wojną w województwie lwowskim Drugiej Rzeczypospolitej i była dość typowym galicyjskim miasteczkiem, zamieszkanym przez Żydów, Polaków i Ukraińców .
Z 4,5 tys. żółkiewskich Żydów wojnę przetrwały pod okupacją niemiecką 74 osoby. Z tej liczby po wojnie pozostały w Żółkwi dwie. Zygmunt Lajner, ostatni żółkiewski Ocalały, zmarł w 1999 r. Po Żydach w Żółkwi zostały: bryła zrujnowanej synagogi (w czasach sowieckich mieścił się tam między innymi skład soli), nieliczne mezuzy na domach w centrum miasta, resztki cmentarza zamienione w latach siedemdziesiątych na bazar i zdewastowany pomnik pamięci ofiar akcji likwidacyjnej w 1943 r., wzniesiony w latach dziewięćdziesiątych w miejscu masowych grobów. Dom Mehlmanów i schron, w którym wojnę przetrwała Klara Schwarz i jej towarzysze, istnieją do dziś.

Co raz więcej mam nadziei, że Pan Bóg nam dopomoże. Ale wieść, którą p. Beck przyniósł dziś z miasta, zaciemniła nam komunikat. Znaleźli gdzieś 3 Żydów i zastrzelili ich. Ach, jaka to tragedia ginąć teraz, kiedy sytuacja polityczna jest taka dobra i wyzwolenie bliskie. [11 września]
Doprawdy, człowiek siedzi na tej dziurze między robactwem i myszami i czeka na tę dobrą wiadomość, i tylko chce żyć. I pomyśleć, co myśmy tu swoje wycierpieli, aleśmy przeszli dla tego życia, i to jeszcze nie wiemy, czy nie męczymy się na darmo. [15 września]
Temu, który to będzie kiedyś czytał, włosy staną na głowie. Że coś takiego może się dziać w 20. wieku i gdzie, w tych „kulturalnych Niemczech”. W biały dzień mordują tyle tysięcy ludzi i między tymi mordercami nie znajdzie się ani jeden, który się ulituje nad tymi niewinnymi istotami. Ale jak niewinni?! Winni!!! Powinni byli podnieść protest! Porwać siekiery! Oblać każdego gestapowca benzyną i podpalić, żeby w każdej akcji zginęła większa część gestapowców! Przecież świat będzie pogardzał narodem, który tak biernie dał wyniszczyć się. [16 wrzesnia]
Fragmenty zapisków Clary Kramer