Rzeczy ludzi średniowiecza W domu

Prezentowana książka opisuje dzieje ludności niemieckiej zamieszkującej ziemie czeskie, począwszy od roku 1848, gdy po raz pierwszy dały tam o sobie znać konflikty narodowościowe, aż po wysiedlenie Niemców w 1948 roku.

Autor porusza następujące zagadnienia:
- konflikty czesko-niemieckie przed I wojną światową i próby ich rozwiązania,
- sytuacja mniejszości niemieckiej w międzywojennej Czechosłowacji,
- rola Niemców czeskich w polityce okupacyjnej III Rzeszy,
- przebieg wysiedleń po 1945 roku.

Piotr Majewski koncentruje swą uwagę przede wszystkim na I wojnie światowej i dwudziestoleciu międzywojennym, który to okres omówiony jest w głównej mierze na materiałach źródłowych. Czasy habsburskie oraz wydarzenia po 1938 roku, opisane są natomiast na podstawie innych opracowań.

Książka otrzymała Nagrodę KLIO 2008 na XVII Targach Książki Historycznej w Warszawie.

W polskiej literaturze naukowej brakowało dotąd tak dokładnego przedstawienia tematu. [...] Praca jest napisana bardzo dobrze. Imponuje znajomością szczegółów – zarówno faktów (wydarzeń), jak i przepisów prawnych i ich interpretacji. Autor słusznie przywiązuje wielką wagę do kwestii językowych, zgrabnie wykorzystując cytaty ze źródeł, co rusz dotyka mentalności Niemców i Czechów. Praca imponuje także wstrzemięźliwością i wyważeniem ocen: historyk związany z ziomkostwami uzna ją zapewne za proczeską, czeski nacjonalista – za filogermańską. I bardzo dobrze. (Z recenzji prof. dr. hab. Włodzimierza Borodzieja)

W przypadku książki Piotra M. Majewskiego o Niemcach sudeckich mamy do czynienia z doskonałą pracą o wysokich walorach naukowych. Krąg jej odbiorców wykracza zarazem daleko poza środowisko zawodowych historyków. Godna odnotowania jest zwłaszcza umiejętność syntezy, jaką wykazuje się autor, omawiając nie tylko wydarzenia XIX i XX wieku, lecz także sięgając do ich prehistorii w epoce nowożytnej. [...] Podkreślić trzeba również, że książka nie ogranicza się wyłącznie do historii Niemców sudeckich, ale konsekwentnie przedstawia ją na tle dziejów państwa Habsburgów, a następnie Czechosłowacji, a więc z uwzględnieniem kontekstu czeskiego ruchu narodowego. Dzięki temu Piotrowi M. Majewskiemu udało się dojść do wielu bardzo dobrze wyważonych ocen na temat możliwości, ograniczeń i niewykorzystanych szans polityki Niemców sudeckich. (Z recenzji prof. dr. hab. Martina Schulze Wessela, przewodniczącego Wspólnej Czesko-Niemieckiej Komisji Historyków)

*********

Dr hab., prof. ucz. Piotr Maciej Majewski (ur. 1972) (ORCID 0000-0001-9672-2283) – pracownik Zakładu Historii XX wieku w Instytucie Historycznym na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego, redaktor miesięcznika „Mówią wieki”. Doktoryzował się na Wydziale Historycznym UW w 2000 roku, tu też habilitował się w 2008 roku, a w 2020 roku uzyskał stanowisko profesora uczelni. W latach 2009-2017 zastępca dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, gdzie odpowiadał za przygotowanie wystawy głównej. Zajmuje się historią najnowszą Europy Środkowej i Wschodniej, m.in. stosunkami czesko-niemieckimi w XIX i XX wieku, polityką zagraniczną PRL, przymusowymi migracjami ludności w XX wieku oraz kulturą pamięci w Polsce i Czechach po 1945 roku.

Autor monografii: "Edvard Beneš i kwestia niemiecka w Czechach" (Warszawa 2001), "Nierozegrana kampania. Możliwości obronne Czechosłowacji jesienią 1938 roku" (Warszawa 2004), "Niemcy sudeccy" 1848–1948. Historia pewnego nacjonalizmu" (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007), "Zmarnowana szansa? Możliwości obrony Czechosłowacji jesienią 1938 roku" (Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk 2016), "Bojovat, či ustoupit?: Možnosti obrany Československa na podzim 1938" (Conditio humana, Gdańsk 2018), "Kiedy wybuchnie wojna? 1938. Studium kryzysu" (Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2019), "Niech sobie nie myślą, że jesteśmy kolaborantami. Protektorat Czech i Moraw 1939-1945" (Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2021). Opublikował również tom "Polskie Dokumenty Dyplomatyczne. Rok 1973" (Warszawa 2006) oraz (wspólnie z P. Burasem) antologię polskich, czeskich i niemieckich tekstów dotyczących wysiedlenia ludności niemieckiej po II wojnie światowej pt. "Pamięć wypędzonych: Grass, Beneš i środkowoeuropejskie rozrachunki" (Warszawa 2003).

„Żołnierze wyklęci” są najważniejszym elementem polityki historycznej, a stosunek do nich jest głównym wyznacznikiem patriotyzmu. Taki jest przekaz polityków Prawa i Sprawiedliwości, mocno wspieranych przez historyków z Instytutu Pamięci Narodowej. Wystarczy posłuchać prezydenta Andrzeja Dudy czy liderów PiS, by dowiedzieć się, że każdy, kto już nie tylko kwestionuje wielkość „wyklętych”, ale chce o nich uczciwie debatować czy prowadzić badania, ociera się o zdradę. Nie ma zgody na takie widzenie powojennej historii: z jednej strony prawdziwi patrioci, niepodległościowi partyzanci powojennego podziemia, słowem anioły z orzełkiem z koroną a z drugiej morderców z UB, zdrajcy, donosiciele i kolaboranci. Historycy IPN propagują na wszelki sposób „żołnierzy wyklętych”. Mimo ogromnych nakładów finansowych pomnikowy obraz powojennego podziemia bardzo często zderza się z uczciwymi pracami badawczymi większości historyków, ale nade wszystko z pamięcią społeczną, z przekazywanymi z pokolenia na pokolenie historiami rodzinnymi, z doświadczeniami lokalnych społeczności. Jakże często w tych opowieściach i wspomnieniach postępowanie wielu „bohaterskich” bojowników było bardzo odległe od dzisiejszego mitu.
Nie wszyscy „żołnierze wyklęci” są godni pomników, bo wielu z nich jest splamionych krwią Polaków, Żydów, Białorusinów, Słowaków. Wielu dopuściło się okrutnych zbrodni, gwałtów, napadów, rabunków. Gloryfikacja wszystkich „wyklętych” nie uczyni patriotami tych, którzy zeszli na drogę bandytyzmu. Tej historycznej hipokryzji chcemy się przeciwstawić. Dlatego w ramach serii „Wyklęci nie święci” pokażemy prawdziwe oblicze wielu „wyklętych”. Dziś wynoszonych niemal na ołtarze, a w rzeczywistości zwykłych zbrodniarzy, którzy byli inspiratorami mordów lub za nie odpowiadają. Jedną z takich postaci jest Józef Kuraś „Ogień”, przez jednych – nie tylko na Podhalu – uznawany za bohatera, a przez drugich za bandytę. Kim był w rzeczywistości „Ogień”? * * * Na publikację składają się teksty i wypowiedzi kilku autorów: Tadeusza Byrdaka, Pawła Dybicza, Leszka Konarskiego, Juliana Kwieka, Jerzego S. Łątki, a także liczne fotografie oraz kserokopie oryginalnych dokumentów.

Praca składa się z czterech zasadniczych rozdziałów.
Pierwszy o charakterze wprowadzającym opisuje dzieje społeczności ukraińskiej w Polsce w latach 1918–1989. Jego zamieszczenie w zamyśle autora ma pomóc zrozumieć istotę trudnych relacji polsko-ukraińskich i wskazać podłoże zainteresowania aparatu bezpieczeństwa problematyką ukraińską. Akcent został położony na okres po II wojnie światowej tożsamy z ramami chronologicznymi pracy. W pierwszej kolejności opisałem próby przystosowania Ukraińców do nowej rzeczywistości, działalność konspiracyjną, wysiedlenia do USRR w latach 1944–1946 i akcję „Wisła” z 1947 r. Scharakteryzowałem też stosunki wyznaniowe w ramach podlegających przekształceniom Cerkwi greckokatolickiej i prawosławnej. W następnych etapach naszkicowałem sytuację Ukraińców na Ziemiach Zachodnich i Północnych oraz zmianę taktyki władz skutkującą powstaniem sieci szkolnictwa z ukraińskim językiem nauczania i Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Kondycji UTSK oraz próbom powołania odrębnej organizacji łemkowskiej poświęciłem następne partie tegoż rozdziału. Uwypukliłem wpływ przełomowych wydarzeń politycznych, zwłaszcza tzw. karnawału „Solidarności” i roku 1989, na aktywność społeczności ukraińskiej.
Rozdział drugi, poświęcony działaniom aparatu bezpieczeństwa wobec Ukraińców w latach 1944–1954, podzielony jest na jedenaście podrozdziałów tematycznych. W pierwszej kolejności wskazałem w nich struktury Urzędu Bezpieczeństwa aktywne w działaniach „po linii” ukraińskiej i opisałem udział funkcjonariuszy „bezpieki” w postępowaniu przeciw Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii do kwietnia 1947 r. Nieco miejsca poświęciłem przy tym zaangażowaniu w operacje przeciwpartyzanckie i przesiedlenia ludności radzieckich funkcjonariuszy i żołnierzy radzieckiego aparatu bezpieczeństwa (NKGB i NKWD). Kolejnym ważnym etapem rozważań jest uczestnictwo „bezpieki” w akcji „Wisła”, zwłaszcza w działaniach mających na celu rozpoznanie i likwidację podziemia, oraz późniejszych operacjach „doczyszczających” w Lubelskiem, Rzeszowskiem i Krakowskiem. Ich następstwem były działania operacyjno-śledcze w Centralnym Obozie Pracy (COP) w Jaworznie i zakrojone na dużą skalę poszukiwania ukraińskich konspiratorów w województwach zachodnich. Osobny podrozdział dotyczy operacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego skierowanych przeciw ukraińskim organizacjom emigracyjnym: Zagranicznym Formacjom Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (ZCz OUN, frakcja banderowska, OUN-B), Kierownictwu Ukraińskich Nacjonalistów (PUN, melnykowski odłam OUN, w skrócie OUN-M) i Ukraińskiej Gwardii Narodowej (UNH, zwolennicy Tarasa (Maksyma) Borowca „Tarasa Bulby”). W dalszej kolejności skoncentrowałem się na zagadnieniu rozpracowania środowisk dawnych żołnierzy SS „Galizien” i policjantów oraz członków ukraińskich organizacji społecznych działających za aprobatą niemieckich władz okupacyjnych. Podrozdział dziesiąty poświęciłem inwigilacji i represjom wymierzonym w duchowieństwo greckokatolickie i prawosławne. Ostatnie opisane zagadnienie stanowi
współpraca „po zagadnieniu” ukraińskim polskiego Urzędu Bezpieczeństwa z organami bezpieczeństwa ZSRR i Czechosłowacji. Ze względu na większy zasób materiałów archiwalnych szerzej opisana jest współpraca z czechosłowackim StB.
W rozdziale trzecim przedstawiłem aktywność „po zagadnieniu” ukraińskim Urzędu Bezpieczeństwa i jego następczyni – Służby Bezpieczeństwa w latach 1954–1989. W pierwszym podrozdziale wskazałem ogniwa organizacyjne policji politycznej, do których kompetencji należała problematyka ukraińska. Nieodzowne było przedstawienie struktur wspomagających działania operacyjne w obrębie Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Podałem też przykłady kooperacji z pionem kryminalnym MO, wojskowymi służbami specjalnymi i Wojskami Ochrony Pogranicza. W kolejnym etapie rozważań scharakteryzowałem wpływ destalinizacji porządku politycznego na zmianę taktyki działań „bezpieki”, która umiejętnie dopasowała się do „nowej” rzeczywistości. Efektywnie wykorzystała liberalizację przepisów paszportowych i ustawę amnestyjną. Kolejnym poruszonym wątkiem tematycznym o kluczowym znaczeniu jest współpraca UB/SB ze służbami specjalnymi Związku Radzieckiego i Czechosłowacji. W tym przypadku dysponujemy stosunkowo dobrą bazą źródłową obrazującą kooperację z KGB i znacznie słabszą ilustrującą kooperację z StB. Konsekwencją współdziałania były gry operacyjne wobec trzech odłamów OUN, UNH, ZP UHWR, organizacji łemkowskich i URDP, które dzięki systematycznemu rozwojowi kontaktów transgranicznych zyskały nową dynamikę. W zakres współpracy wchodziło też, omówione w następnym podrozdziale,
ostateczne rozliczenie tzw. zaszłości wojennych, czyli poszukiwanie i represjonowanie dawnych kolaborantów i partyzantów obciążonych przestępstwami wobec ludności cywilnej i przedstawicieli komunistycznych sił rządowych. Kolejne fragmenty pracy poświęciłem inwigilacji Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, zalążków organizacji łemkowskiej i wspólnot wyznaniowych. W osobnych podrozdziałach opisałem działania UB/SB wobec placówek szkolnictwa z ukraińskim językiem nauczania i ukraińskiego środowiska akademickiego w Polsce. Ostatni wątek tematyczny poruszony w niniejszym rozdziale dotyczy operacyjnego rozpoznania kontaktów Ukraińców z polską opozycją demokratyczną.
Czwarty rozdział jest próbą opisu i analizy wykorzystanych przez „bezpiekę” wobec ludności ukraińskiej środków, metod i form pracy operacyjnej. W pierwszej kolejności zarysowałem rolę odegraną przez osobowe źródła informacji i uzupełniające efekty ich pracy rzeczowe środki pracy operacyjnej. W następnych podrozdziałach omówiłem rewizje domowe i tajne przeszukania, rozmowy operacyjne, działania propagandowe i ingerencję w politykę kadrową przedsiębiorstw i instytucji. Szerszego zaprezentowania wymagał udział aparatu bezpieczeństwa operacjach przesiedleńczych z lat 1944–1947 oraz wpływu na migracje krajowe i zagraniczne polskich Ukraińców. Osobny podrozdział poświęciłem współpracy z władzami partyjnymi i administracyjnymi. Kolejne partie niniejszej pracy opisują najbardziej znane metody działań policji politycznej: zatrzymania, kombinacje, gry, dezintegracje i rozpracowania operacyjne.
Czwarty rozdział zamyka omówienie form pracy operacyjnej, w którym zamieściłem i zilustrowałem przykładami kategorie spraw operacyjnych zakładanych przez UB/SB w latach 1944–1989. (Fragment Wstępu)

Wstęp / 7

Rozdział 1. W domu rodzinnym (1912–1930) / 29
W kręgu rodziny / 29
W latach szkolnych / 34
Na początku drogi do zrozumienia tajemnicy Ewangelii / 37

Rozdział 2. Podczas studiów na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej (1930–1934) / 42
Na Politechnice Lwowskiej / 42
W katolickich organizacjach akademickich / 45
We lwowskim oddziale Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie” / 50
Debiut publicystyczny na łamach „Vox Universitatis” / 56
Początki publicystyki na łamach „Życia Technickiego” i „Dyszla w Głowie” / 59

Rozdział 3. W czasie studiów na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (1934–1938) / 76
Mistrzowie profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego / 77
Mistrzowie personalizmu francuskiego / 78
W krakowskim oddziale Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie” / 82
Tygodnie Społeczne SKMA „Odrodzenie” / 87
Z perspektywy Krakowa na szpaltach lwowskiego biuletynu „Dyszel w Głowie” / 90
Na łamach „Odrodzenia” oraz podczas XIV Tygodnia Społecznego SKMA „Odrodzenie” – Kraków 1935 / 94
Na łamach wileńskiego „Paxu” / 102
W czasie XV Tygodnia Społecznego SKMA „Odrodzenie” – Lwów 1936 / 113
W trakcie XVI Tygodnia Społecznego SKMA „Odrodzenie” – Wilno 1937 / 127
W kręgu zainteresowań literackich na szpaltach „Kultury” / 135
Aktywność międzynarodowa w katolickich środowiskach młodzieży akademickiej / 141
Na łamach „Prosto z Mostu” i „Gazety Kościelnej” / 147
Ślub z Anną Gąsiorowską / 160

Rozdział 4. W redakcji i na łamach „Głosu Narodu” (1939) / 167
W charakterze członka redakcji chadeckiego dziennika / 171
Wobec zagrożenia wybuchu konfliktu europejskiego / 196
Redaktor naczelny „Głosu Narodu” / 210

Epilog (1939–1945). W Goszycach / 218

Zakończenie / 248
Bibliografia / 265
Indeks osobowy / 284

Przedstawiana książka to wyjątkowo rzetelna i ciekawa próba syntetycznego ujęcia historii Latynoameryki, która z całą pewnością spotka się z zainteresowaniem szerokiego kręgu odbiorców. Niewątpliwe naukowo-dydaktyczne zalety monografii idą w parze z jeszcze jedną cechą, która jest szczególnie godna podkreślenia, wartką, wciągającą narracja, zwłaszcza w partiach książki traktujących o podboju Ameryki przez Hiszpanów.

Książka to kontynuacja badań podjętych w pracy Pamięć – historia – kultura. Anatomia polityki historycznej, t.1, (red. Beata Morzyńska-Wrzosek, Monika Opioła-Cegiełka, Iwona Benenowska, Bydgoszcz 2019). Stanowi próbę ukazania historyczno-kulturowych uwarunkowań i elementów składowych (anatomia) polityki historycznej. Podczas gdy tom pierwszy koncentrował się na zagadnieniu tożsamości, niniejszy kładzie nacisk na czasem trudno uchwytną relację pamięci i historii. Zaproszenie do rozważań przyjęli naukowcy i praktycy z różnych stron Polski i wnieśli swoimi pracami wiele nowego do problemu polityki historycznej.