Studia Etnologiczne i Antropologiczne. T. 12: Dziedzictwo kulturowe „nadbagażem” codzienności?

Analiza legendy kulturowej sprowadza się do uwzględnienia okoliczności jej powstawania oraz do określenia funkcji, jakie przyjdzie jej pełnić. Za przykład legendy tego rodzaju uznać można Jerzego Kukuczkę – legendę polskiej i światowej himalaistyki. Proces krystalizacji legendy warunkują nie tylko zalety, przymioty i dokonania wybranej jednostki. Niepowtarzalna wiązka cech osobowościowych wystarczy do obwołania człowieka autorytetem, zasada ta jednak nie zawsze sprawdza się w odniesieniu do postaci uznanych za legendarne. Współdecydujące w owym procesie okazuje się bowiem społeczne zapotrzebowanie. Człowiek legenda upodabnia się przez to do wychowawcy – w znaczeniu, jakie słowu temu nadał Janusz Korczak. Gdy pierwszy z nich kształtuje dzieje i jest zarazem przez nie kształtowany, drugi staje się podmiotem i przedmiotem wychowania. Legenda kulturowa to zespół opinii na temat jednostki wyróżniającej się na tle grupy, których popularyzacji sprzyjają media i sztuka – w procesie tym faktografia ma znaczenie drugorzędne. Takie zdefiniowanie legendy kulturowej oznacza, że poza grupami szczególnie zainteresowanymi kreowaniem i szerzeniem tego typu narracji muszą pojawić się odbiorcy skłonni narzucany obraz przyjąć. W ten sposób w legendzie ujawnia się powrót do archaicznego mitu: logos zostaje wyparty przez sugestywność nadawców i wiarę odbiorców. Jest to wiara wbrew faktom i rozsądkowi, na przekór naukowym ustaleniom i namacalnym dowodom.

Gwiazdy w Powstaniu Warszawskim Mieczysław Fogg w otwartej trumnie zobaczył martwą dziewczynę w wieku 16–17 lat o ślicznej twarzy. Była ubrana w granatowy fartuch, ramię opinała biało-czerwona opaska. Młoda bohaterka powstania sprawiała wrażenie istoty pogrążonej w głębokim śnie. Nie mógł powstrzymać łez. Hance Brzezińskiej towarzyszył nieustanny lęk. Bała się o trzynastoletniego syna. Żeby tylko na wieść o tym, że matka walczy, nie próbował do niej dołączyć. I żeby nie zginął tak jak ci ośmiolatkowie, co to z butelkami na czołgi chodzili. Jan Ekier na chwilę tylko stracił rezon, gdy koło jego ucha świsnęła kula, najpewniej rykoszet. Sala wypełniona po brzegi żołnierzami chciała dalej słuchać Etiudy rewolucyjnej. Wokół trwał nieustanny ostrzał. Chopin dziwnie inaczej brzmi przy akompaniamencie wybuchów i drżeń szyb.
Artyści ’44 przedstawiają prawdziwe losy gwiazd kina, teatru i estrady w Powstaniu Warszawskim. Byli żołnierzami i walczyli z bronią w ręku. Służyli, dając koncerty i organizując przedstawienia. Wielu po prostu próbowało przeżyć i ochronić bliskich. Tracili przyjaciół, rodziny, dzieci. Widzieli zniszczenie ukochanych miejsc. Ich losy są tak różne, jak i ich artystyczne talenty. Znamy ich twarze i role. Widzieliśmy przedstawienia, słuchaliśmy śpiewu. Podziwialiśmy i oklaskiwaliśmy.
Teraz – dzięki Agnieszce Cubale – dowiadujemy się, że łączy ich jeszcze jedno: straszne doświadczenie Powstania Warszawskiego. W książce poznamy powstańcze losy między innymi: Adama Brodzisza, Małgorzaty Damięckiej, Mieczysława Fogga, Aliny Janowskiej, Stefana Kisielewskiego, Marii Kownackiej, Ireny Kwiatkowskiej, Andrzeja Łapickiego, Zdzisława Maklakiewicza, Jeremiego Przybory, Ludwika Solskiego Danuty Szaflarskiej, Władysława Szpilmana, Krystyny Zachwatowicz-Wajdy.

Rozwijająca się od lat pięćdziesiątych XX wieku perspektywa patrzenia na teksty kultury na podstawie historii idei wydaje się rzucać nowe światło na sam problem baroku i barokowości w poezji XX wieku, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę poezję międzywojenną i wyjątkowe miejsce tej tradycji w wypowiedziach lirycznych. Sposób przedstawiania baroku jako historii idei, mentalnej, światopoglądowej oraz duchowej wspólnoty z religijnym wymiarem spraw najważniejszych człowieka w lirykach dwóch wybranych przeze mnie poetów, Jerzego Lieberta i Wojciecha Bąka, odsłania przyczynę podjęcia takiej interpretacji. Nie moglibyśmy jednak mówić o historii idei, ograniczając się jedynie do twórczości międzywojennej dwóch liryków. Takie spojrzenie prowokuje do zbudowania rozległej paraleli z liryką skamandrycką oraz okołoskamandrycką, jak i kwadrygantów, szczególnie Władysława Sebyły. (Fragment Wstępu)

Monografia opisuje wielki projekt literacki, naukowy i wydawniczy, jakim była tzw. Polnische Bibliothek (Biblioteka Polska) pod redakcją Karla Dedeciusa, wydawana od 1982 do 2000 roku przez Suhrkamp Verlag we Frankfurcie nad Menem, a finansowana przez Fundację Roberta Boscha (Robert Bosch Stiftung).

To imponujące przedsięwzięcie miało wielkie znaczenie dla transferu kulturowego między Polską a Niemcami (i krajami niemieckojęzycznymi), pojednania poprzez książki, umacniania jedności europejskiej po głębokich podziałach (po)wojennych. Kiedy bowiem Dedecius planował ten projekt i publikował jego pierwsze rezultaty, Europa podzielona była murem berlińskim i żelazną kurtyną, trwała w warunkach tzw. zimnej wojny. Dedecius wierzył, że książki mogą te mury kruszyć i łagodzić napięcia.

*********

Karl Dedecius’ Polish Library. Project – Process – Significance

The monograph discusses the literary, scholarly and publishing endeavour that was the so-called Polnische Bibliothek (Polish Library) edited by Karl Dedecius, which was issued between 1982 and 2000 by Suhrkamp Verlag in Frankfurt am Main with financing from the Robert Bosch Foundation (Robert Bosch Stiftung). This impressive undertaking had immense significance for the cultural transfer between Poland and Germany (as well as other German-speaking states), for reconciliation through books, and for the strengthening of European unity following deep (post-)war divisions.

*********

Prof. zwycz. Dąbrowski Mieczysław (ur. 16.05.1947) (ORCID 0000-0002-3070-6149) – emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik Instytutu Literatury Polskiej UW, polonista i komparatysta, visiting professor (Tybinga 2012/13, Heidelberg 1996/97 i 2000, Passau, Berlin, Budapeszt, Praga, Chiny 2018/19).
Literaturoznawca o specjalności historia literatury polskiej i komparatystyka. Profesor zwyczajny na Wydziale Polonistyki, kierownik Zakładu Literatury XX wieku w Instytucie Literatury Polskiej UW w latach 2001-2005, od roku 2005 dyrektor Instytutu Literatury Polskiej, kierownik Pracowni Badań Literackiej Kultury Mniejszości. Z jego inicjatywy powstał Zakład Komparatystyki w ILP UW. Jako lektor języka i
kultury polskiej nauczał na uniwersytetach w Getyndze (1975-1977), w Coal Mining Management College w Pekinie (1987-1989), w Instytucie Slawistyki w Tybindze (1990-1994), jako Gastprofessor wykładał literatury zachodniosłowiańskie na uniwersytecie w Heidelbergu w semestrze zimowym 1996/97 i letnim 2000 roku. W celach studialnych, konferencyjnych i wykładowych przebywał na uniwersytecie wiedeńskim, obu berlińskich, uniwersytecie w Saarbrücken, Bonn, Passau, Trewirze, Tybindze, Pradze, Brnie, Debreczynie, Budapeszcie, Bukareszcie, Mińsku,
Drohobyczu, Lwowie, Neapolu, Wilnie, Wiedniu i Sofii.
W latach 1993-1995 korzystał z grantu naukowego Uniwersytetu Środkowoeuropejskiego w Pradze (rezultatem jest książka „Dekadentyzm współczesny…”), a w roku akademickim 1997/98 z grantu dydaktycznego Open Society Institute w Budapeszcie. Były stypendysta DAAD. Zajmuje
się historią literatury i kultury polskiej w kontekście światowym. Jego prace koncentrują się wokół takich kategorii, jak: historia idei, wielokulturowość, tożsamość kulturowa i etniczna, inność/obcość, e/migracyjność, postkolonializm w literaturze, pogranicza i stereotypy kulturowe, antropologia literatury, tradycja żydowska w Polsce, dekadentyzm, awangarda, modernizm literacki, postmodernizm i ponowoczesność, komparatystyka kulturowa i mniejszości narodowe.

Opublikował 11 książek własnych, m.in. „Nierzeczywista rzeczywistość. Twórczość Andrzeja Kuśniewicza na tle epoki” (1987; 2004, wyd. 2 zmien.); „Dekadentyzm współczesny. Główne idee, motywy i postawy modernistyczne w polskiej i niemieckojęzycznej literaturze XX wieku” (1996 – grant Central European University); „Postmodernizm – myśl i tekst” (2000); „Swój/Obcy/Inny. Z problemów interferencji i
komunikacji międzykulturowej” (2001); „Projekt krytyki etycznej. Studia i szkice literackie” (2005); „Komparatystyka dyskursu / Dyskurs komparatystyki” (2009); „Literatura i konteksty. Rzeczy teoretyczne” (2011), „Tekst międzykulturowy. O przemianach literatury emigracyjnej” (2016), „Tylko seks? Antropologia erotyzmu od Sade'a do Houellebecqa” (2018); „Biblioteka Polska Karla Dedeciusa. Projekt – proces – znaczenie” (2021).
Inicjator i współredaktor 9 tomów zbiorowych, m.in: „Drohobycz wielokulturowy”, red. M. Dąbrowski i W. Meniok (2005; tom dwujęzyczny), „Komparatystyka dla humanistów. Podręcznik akademicki” (2011); Mniejszości”, red. M. Dąbrowski (2005; w cyklu: „Literatury słowiańskie po roku 1989”); „Pisarze polsko-żydowscy XX wieku. Przybliżenia”, red. M. Dąbrowski i A. Molisak (2006); „Lektury inności. Antologia”, red. M. Dąbrowski i R. Pruszczyński (2007); „Lektury płci. Polskie (kon)teksty”, red. M. Dąbrowski, (2008).

Terminy „etyka”, „polityka”, „performatywność” i „doświadczenie” robią w ostatnich latach oszałamiającą karierę w dyskursie nauk humanistycznych. Mało kto wie jednak, że w ujęciach bardzo zbliżonych do dzisiejszych pojawiały się one w słowniku francuskiego filozofa Jacques’a Derridy już co najmniej w połowie lat 60. XX wieku. Najnowsza książka Anny Burzyńskiej prezentuje innego Derridę, znacznie mniej znanego na gruncie polskim – nie tylko jako twórcę specyficznego stylu czytania tekstów filozoficznych i literackich, nazwanego przez niego „dekonstrukcją”, ale również jako inicjatora współczesnej myśli etycznej i politycznej, pioniera performatyki i prekursora aktualnych badań nad doświadczeniem literatury. Jednocześnie książka ta przynosi bogatą panoramę najważniejszych przemian humanistyki ostatniego trzydziestolecia, a w szczególności – zwrotu etycznego, politycznego, performatycznego i empirycznego, które w największym stopniu wpłynęły na jej obecny kształt.

Cywilizacja łacińska, a wraz z nią chrześcijaństwo dotarło do Dźwierzut i okolicznych miejscowości w XIV stuleciu z przybyciem Zakonu Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego. W swych dziejach mieszkańcy posługiwali się trzema nazwami miejscowości. Pierwsza to pruska – Swersutten, druga, funkcjonująca najdłużej – Mensguth, i trzecia od 1945 r. – Dźwierzuty. Pierwszą niewielką świątynię wybudowano jeszcze przed lokacją miejscowości w 1438 r. Przed sekularyzacją zakonu krzyżackiego w parafii posługiwali duchowni Kościoła rzymskokatolickiego. Od roku 1525 przez długie lata mieszkańcom Dźwierzut Słowo Boże głosił Kościół ewangelicki. Kościół katolicki ponownie mógł wrócić ze Słowem Bożym do swych nielicznych wiernych dopiero w połowie dziewiętnastego stulecia. Pierwszym stałym duszpasterzem w Dźwierzutach był ks. Michał Klement, posługujący od 1871 r., a pierwszym proboszczem – ks. Andrzej Huhmann. Nowo wybudowaną świątynię konsekrował ks. bp Filip Krementz w 1884 r. W czasie II wojny światowej świątynia nie została zniszczona. Pierwszym proboszczem po zakończeniu działań wojennych był ks. Jan Wilusz. Po roku 1945 nastąpiły olbrzymie zmiany społeczne, polityczne i konfesyjne. Ludność napływowa to przede wszystkim Polacy i katolicy, którzy od tej pory w parafii stanowili ogromną większość. Najdłużej duszpasterzującym w parafii Dźwierzuty proboszczem, bo aż 35 lat, był ks. Henryk Ostrowski. Od 2007 r. proboszczem jest ks. Jarosław Wiszowaty.