Zagłada Żydów Studia i Materiały /Rocznik 7/

„Są tylko cztery ściany i okno, do którego zbliżyć się nie wolno, i ja, i mój ból, ja i moje cierpienie, ja i sieroctwo moje. I sączy się kropelkami żrącego serca jadu przekorny, wrogi czas. Tężeją w miejscu dni, w napięciu rozpaczliwego wyczekiwania. Spędzam tygodnie, leżąc na tapczanie jak porzucony i zapomniany łachman, histerycznie rozedrgany kłębek nerwów” – napisał w swoim dzienniku ukrywający się po aryjskiej stronie Sewek Okonowski. Autor, w dramatyczny sposób rozdzielony ze swoją rodziną w czasie powstania w warszawskim getcie, odkrywa przed czytelnikiem świat psychiczny jednostki pochłoniętej przez ból i tęsknotę za najbliższymi, dręczonej wyrzutami sumienia. Nieustanne falowanie zwątpienia i nadziei na spotkanie z najbliższymi, zwłaszcza z ukochaną żoną Hadasą, przenika tekst z niezwykłą siłą. Mimo że zapis uczuć i refleksji (tytułowe „łzy i myśli”) dominują w tekście, to jednak znajdziemy w zapiskach Sewka bogatą część informacyjną: od plastycznego opisu bujnego żydowskiego życia w przedwojennym Słonimie, przez realia codziennego bytowania w kryjówce podczas powstania w getcie, aż do opisu napiętych (a czasem wręcz wrogich) relacji między Sewkiem a ukrywającymi go Polakami.

Od maja 1947 do sierpnia 1948 roku Lejb Majzels, pracownik Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, wyjeżdża w teren dwadzieścia osiem razy w poszukiwaniu pięćdziesięciorga dwojga dzieci, które przeżyły Zagładę i pozostają pod opieką Polaków. Każdy wyjazd skrupulatnie odnotowuje: o której wyjechał, o której dotarł, czy znalazł dziecko i za ile naród żydowski może je wykupić. Bo życie każdego żydowskiego dziecka ma cenę. Siedemdziesiąt lat później Anna Bikont powtarza próbę ich odnalezienia. Podąża śladem zapisków pozostawionych w dwóch zeszytach – „Sprawozdaniach z podróży służbowych L. Majzelsa w sprawie poszukiwania dzieci znajdujących się w rękach Polaków”. Z niezwykłą dociekliwością szuka choćby najdrobniejszych informacji, które mogłyby doprowadzić do spotkania po latach. Dokonuje niemożliwego, jednocześnie stając przed kolejnym potężnym wyzwaniem – jak skłonić do wspomnień ludzi, którzy uciekli od przeszłości, niekiedy na koniec świata. Cena to reporterskie śledztwo rzucające nowe światło na losy dzieci po Zagładzie. Prowadzone z przenikliwością znakomicie oddaje niepokojącą atmosferę powojnia i burzy pozornie oczywistą ocenę wyborów życiowych ocalałych.

Historia żydowskiej Warszawy to nie tylko czas Zagłady. To historia relacji warszawian z Żydami osiedlającymi się w mieście lub jego okolicach, to problemy, z jakimi od wieków borykały się obie strony, to miejsca ważne dla starozakonnych oraz zacni przedstawiciele potomków Mojżesza, którym Warszawa wiele zawdzięcza. Wszelkie zabytki, relikty obecności Żydów w Warszawie są jedynie pozostałościami: wyrwanymi z historycznego kontekstu, z żywej tkanki miejskiej, echami przeszłości. Jeśli Warszawa to miasto Tuwima, Słonimskiego, Leśmiana, Hemara i innych zasymilowanych Żydów, którzy wpłynęli na polską kulturę, to wciąż jest po części żydowska.

Ten tom Ech dawnej Warszawy zawiera szkice o historii stosunków warszawsko-żydowskich, o najważniejszych synagogach, cmentarzach, targowiskach i punktach handlowych, o Dzielnicy Północnej i jej komunikacji miejskiej, a także o najważniejszych postaciach pochodzenia żydowskiego. Każda wyprawa w przeszłość będzie aktywną rekonstrukcją tego, co było kiedyś. Zapraszamy więc w podróż po żydowskiej Warszawie wraz z autorami niniejszego tomu.

Unikatowe opracowanie historii Żydów w szerokim zakresie chronologicznym obejmującym ponad dwa tysiące lat – od czasów gdy w Kanaanie uformowała się niewielka społeczność określana mianem Izraela, aż do podbojów arabskich w VII w. n.e. Opierając się na wszechstronnej bazie źródłowej, w tym na najnowszych badaniach archeologicznych, autorzy w zwartym wykładzie przedstawiają historię polityczną Żydów, rozwój ich kultury i zmiany religijne zachodzące na przestrzeni wieków. W pierwszej część podręcznika przedstawiono historię Izraela i Żydów od czasów najdawniejszych do upadku państwa Hasmoneuszy. W drugiej części omówiono okres panowania rzymskiego, kiedy Żydzi, pozbawieni własnej państwowości, żyli w państwie klienckim wobec Rzymu, a następnie w rzymskiej prowincji. Tu też pokazano zmiany zachodzące w świecie żydowskim w dobie chrystianizacji państwa.
Publikację wyróżnia wyjątkowe ujęcie tematu, gdyż prezentowany w niej wykład nie przypomina tradycyjnych „biblijnych” historii Izraela, został bowiem – gdy tylko było to możliwe – oparty na źródłach pozabiblijnych konfrontowanych z narracją Biblii. W wielu miejscach autorzy odrzucają wersje wydarzeń przedstawione w Piśmie jako niezgodne z faktami historycznymi. W myśl tej koncepcji metodologicznej, nakazującej w miarę możliwości ujmować dzieje Żydów w kontekście zewnętrznym, ramy chronologiczne podręcznika wyznaczają egipski faraon i arabski prorok – Thotmes III i Mahomet – zamiast postaci znanych przede wszystkim z narracji żydowskich.

Jak wiele wiedzieli Żydzi zamknięciu w getcie warszawskim o tym, co działo się poza jego murami? Jakie znaczenie miały dla nich informacje o przebiegu wojny? Jak zdobywali wiadomości o eksterminacji Żydów, jakie pogłoski do nich docierały i jak na nie reagowali? Kiedy zrozumieli, że wszyscy Żydzi zostali skazani na śmierć? Maria Ferenc wychodzi w swojej książce od perspektywy ofiar, cytuje teksty z epoki, by pokazać złożone mechanizmy psychologiczne i społeczne rządzące procesem zdobywania informacji w trakcie wojny oraz wyłaniania się wiedzy o Zagładzie.

Poznajcie Noé Davidovitcha, Barona Tyłka Swego, i towarzyszącą mu wyjątkową grupę muzyków: Havę, która opuszcza swą rodzinną wieś, by wyruszyć jego śladem; Yaakova, którego rabin wyrzuca z jesziwy, choć ten jest jego najlepszym uczniem; Vincenzo, lunatyka i doskonałego skrzypka oraz Tchokolę, Cygana, który zbiegł przed pewną śmiercią z rąk Kozaków. Wszyscy oni spotykają się na kartach komiksu „Klezmerzy. Podbój wschodu”, pierwszego tomu serii Joanna Sfara. Twórca słynnego „Kota rabina” tym razem umieszcza akcję przed II wojną światową w Europie Wschodniej. W brawurowym stylu snuje barwną, zabawną i wzruszającą opowieść o muzykach, którzy wędrują od jednego sztetla do drugiego. Nie bacząc na przeciwności losu, szukają kolejnego wesela, bar micwy bądź zwykłej popijawy, by grać i zarobić trochę grosza. Sfar czerpiąc z opowiadań Isaaca Bashevisa Singera, żydowskich podań, a także z malarstwa Marca Chagalla, nie tylko odtwarza atmosferę świata, który już nie istnieje, ale także nieustannie zaskakuje. Jego „Klezmerzy” to komiks jednocześnie zabawny i pełen tragicznych wydarzeń, optymistyczny i smutny, czuły i okrutny. Jest tylko jeden twórca, który z takiej szalonej mozaiki nastrojów jest w stanie stworzyć spójną i wciągającą bez reszty opowieść. Jest nim Joann Sfar.