Życie codzienne pod rządami Stalina

Klasyka reportażu podróżniczego: Rosja po II wojnie światowej oczami wybitnego pisarza i fotografa-legendy.

Tuż po tym jak Europę podzieliła żelazna kurtyna, John Steinbeck i słynny fotograf wojenny Robert Capa wyruszyli na śmiałą wyprawę do Związku Radzieckiego, by napisać reportaż dla „New York Herald Tribune”. Podróżnicy odwiedzili nie tylko Moskwę i Stalingrad, ale także ukraińskie wsie czy Gruzję. „Dziennik z podróży do Rosji” zaraz po wydaniu w 1948 r. został uznany przez „New York Times” za „dzieło znakomite”. Zawarta w nim opowieść pozostaje unikatowym dokumentem historycznym opisującym życie zwykłych Rosjan, w którym Steinbeck i Capa uwiecznili to, co widzieli, za pomocą słów i zdjęć. Ich dziennik to nie tylko wgląd w świat pracowników fabryk, urzędników czy chłopów, ale i refleksja dwóch artystów u szczytu kariery, niebojących się podjąć wyzwania, by opisać trudną rzeczywistość.

Wydanie zawiera fotografie autorstwa Roberta Capy.

John Steinbeck(1902–1968) – amerykański powieściopisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla w 1962 r. za „realistyczny i poetycki dar, połączony z subtelnym humorem i ostrym widzeniem spraw społecznych”. Jego najbardziej znane powieści to „Grona gniewu”, „Myszy i ludzie” i „Na wschód od Edenu”.

Robert Capa(1913–1954) – węgierski reporter i jeden z najważniejszych fotografów XX w. Autor zdjęć z pięciu wojen (hiszpańskiej wojny domowej, wojny chińsko-japońskiej, II wojny światowej, I wojny izraelsko-arabskiej i I wojny indochińskiej), w tym słynnego „Padającego żołnierza”. Brał udział w lądowaniu w Normandii. Capa znany był z zamiłowania do hazardu, alkoholu i romansów. Zginął w wieku 41 lat w wyniku wybuchu miny, kiedy fotografował przebieg konfliktu w Indochinach.

Grażdanin N.N., czyli obywatel nomen nescio – niewiadomego imienia – poświęcony jest powojennym losom mieszkańców Związku Radzieckiego. Kraj ten nie istnieje już od ćwierćwiecza i dla najmłodszych czytelników może być równie odległy jak Cesarstwo Rzymskie. Przez ten czas zdążyły już przylgnąć do niego etykiety supermocarstwa, hegemona czy imperium zła. Dzięki nim łatwiej było rozstać się ze światem, który utożsamiał. Dla trzystu milionów obywateli był jednak domem, który z dnia na dzień przestał istnieć. Rozsypała się, zdawało się, nienaruszalna konstrukcja. Wniwecz obróciły się nie tylko butne deklaracje pierwszych sekretarzy, ale też pielęgnowane w cichości ducha marzenia o ukwieconej daczy pod Leningradem czy prychającym zaporożcu. Autorzy postanowili wyciągnąć dłoń po kawałek tej najmniejszej, ludzkiej Atlantydy, by z bliska przyjrzeć się jej barwom.

Antoni Słonimski w 1932 roku odbył podróż do ZSRR, której plonem stał się prezentowany tom. O jego odbiorze w Rosji tak pisał sam autor: Od czasu książki "Moja podróż do Rosji" jestem na czarnej liście u sowieckich urzędników. Proszą co pewien czas wszystkich literatów i karmią kawiorem – a ja za karę muszę siedzieć w domu.

Richard Pipes prezentuje w swoim dwutomowym dziele wielowątkową biografię Piotra Struwego (1870–1944), jednego z najwybitniejszych rosyjskich intelektualistów przełomu XIX i XX w., historyka, filozofa, ekonomisty, publicysty i polityka. We wszystkich tych dziedzinach Struwe wywierał ogromny wpływ. Jako naukowiec i działacz pomógł stworzyć ruch marksistowski w Rosji, przyczynił się do rozwoju kariery Lenina, zainicjował rewizjonizm marksistowski, był też teoretykiem i współzałożycielem partii kadetów.
Po 1905 r. stał się zdecydowanym krytykiem postaw rosyjskiej inteligencji i najważniejszym politycznym ideologiem opozycji antybolszewickiej w okresie wojny domowej, a później na emigracji. Walczył o ukształtowanie liberalnej demokracji, lecz doznał porażki i był świadkiem narodzin państwa totalitarnego.
Pipes obnaża rozdartą duszę rosyjskich intelektualistów – ich brak odpowiedzialności, niechęć do kompromisu, nietolerancję. Struwe – liberał, który stał się konserwatystą – głosił swoim rodakom wolność opartą na prawie. Był okcydentalistą broniącym reform społecznych, rządów prawa, własności prywatnej oraz znaczenia państwa. Ta długa i bogata tradycja liberalnego konserwatyzmu jest przedstawiona na tle „gigantycznego wzrostu politycznych oczekiwań wobec jednostki”, który „sprawił, że intelektualną i moralną niezależność coraz częściej karano ostracyzmem, ograniczaniem wolności, wygnaniem i śmiercią”.

Richard Pipes, ur. 1923 r. w Cieszynie, dzieciństwo spędził w Warszawie. Od 1940 r. mieszka w Stanach Zjednoczonych. Emerytowany profesor Uniwersytetu Harvarda, jeden z najważniejszych historyków Rosji. W Polsce ukazały się m.in.: Rosja carów (1990), Rewolucja rosyjska (1994), Rosja bolszewików (2005), Rosyjski konserwatyzm i jego krytycy (2009), a także autobiografia Żyłem. Wspomnienia niezależnego (2004).

Książka wydana wspólnie z Niemieckim Instytutem Historycznym w Warszawie

Tajny referat Chruszczowa z 1956 roku zachwiał komunizmem w posadach. Późniejsze lata kojarzone są zwykle z powolnym upadkiem tej ideologii. Pavel Kolář przedstawia natomiast inną perspektywę: interpretuje destalinizację jako początek nowej epoki. Dowodzi, że utopijne wizje cechowały również komunizm doby poststalinizmu. Ich istotą nie było już jednak niepohamowane dążenie do idealnego ustroju społecznego, lecz stopniowa poprawa istniejącej sytuacji. Wychodząc poza historię komunizmu, książka opowiada o przekształceniach nowoczesnych ideologii i budowaniu nowego konsensusu władzy.

Pavel Kolář, profesor historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie w Konstancji. Zajmuje się współczesną historią europejską (przede wszystkim dziejami Niemiec i Europy Środkowo-Wschodniej). Specjalizuje się w historii dyktatur komunistycznych, dziejach historiografii, historii nacjonalizmu i historii przemocy. Ostatnio opublikował: Co byla normalizace? Studie o pozdním socialismu (Co to była normalizacja? Eseje o późnym socjalizmie, 2016, wraz z Michalem Pullmannem) oraz Soudruzi a jejich svět. Sociálně myšlenková tvářnost komunismu (Świat towarzyszy. Społeczno-ideowe oblicze komunizmu, 2019).

Koszmarne zbrodnie z sierpem i młotem w tle.

Związek Radziecki miał być rajem na ziemi – równość, dobrobyt i bezpieczeństwo dla każdego obywatela. Jednak próby całkowitego wyeliminowania przestępczości szybko okazały się mrzonką. W ZSRR zdarzały się historie przestępstw tak wielkie lub tak nietypowe, że zapisały się one w annałach tego państwa. Uprowadzenie samolotu przez 11-osobową rodzinę muzyków, zbrodniarka wojenna ukrywająca się przez 35 lat, działający przez wiele lat seryjni mordercy, złodzieje obrazów oraz sprawcy zadziwiającego napadu na bank…
Autor książki opisuje w esejach dziesięć frapujących historii, od których trudno się oderwać. Barwne losy ludzi, napięcie niczym w bestsellerowym kryminale, przekonująco ukazane motywy zbrodni i profile psychologiczne zabójców, a także szczegółowo zarysowane tło dziejowe. To opowieści fascynujące i wstrząsające, które pozwalają wejść w skórę zarówno ofiar, jak i ich katów.

Za metalowymi drzwiami znajdował się ciemny pokoik z bezpiecznikami. W pomieszczeniu znaleźli: zapleśniałe skrzynki z amunicją, stary, niedziałający niemiecki karabin maszynowy oraz dziesiątki noży, siekiery, czekany, sznury, stos aparatów fotograficznych. Następnie kilka szkolnych mundurków, czerwone chusty pionierskie, szereg niewielkich czarnych lśniących butów. Miały one odpiłowane noski, z których każdy znajdował się dokładnie przed odpowiadającą mu pozostałą częścią buta. Niektóre z nich zawierały ślady ognia. Obok nich, jeden na drugim, stały taborety oraz drewniane pnie. Natomiast na samym końcu pokoju, w ciemności, na podłodze znajdowała się mała metalowa szafa.
A tam…