Eugeniusz Przybył. Między książką a sztuką

Praca stanowi dwudziesty drugi numer – ukazującego się od 1998 roku – czasopisma „Nowa Biblioteka. Zeszyty Monograficzne Koła Naukowego Bibliotekoznawców Uniwersytetu Śląskiego”. Periodyk to recenzowany kwartalnik naukowy, o którego wysokim poziomie i znaczeniu dla środowiska bibliologów i informatologów świadczy jego pozycja w wykazie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego – Część B.

Publikowany numer czasopisma „Nowa Biblioteka” poświęcony jest problematyce ochrony dziedzictwa kulturowego. Z dziedzictwem kulturowym stykamy się w każdym prawie elemencie życia, gdyż stanowi ono spuściznę materialną i duchową poprzednich pokoleń, jak również dorobek naszych czasów, oznaczając wartości określające kulturę i tożsamość Polaków w kraju i za granicą. Problematyka dziedzictwa, mając wyjątkowo szeroki zakres znaczeniowy, staje się powszechnie obiektem badań humanistycznych. Przygotowany numer periodyku naukowego poświęcony został wybranym aspektom związanym z dziedzictwem materialnym (zabytkami, muzeami czy bibliotekami) oraz niematerialnym (tradycjami czy przekazami ustnymi).

Autorzy zamieszczonych artykułów podjęli próbę wskazania ram współczesnych badań nad dziedzictwem kulturowym i jego ochroną. Bardzo ważny, współczesny aspekt opisanych działań obejmujących zachowanie dorobku kulturalnego stanowią prace związane z narzędziami i mediami cyfrowymi. Refleksję nad szansami, jakie niesie z sobą wykorzystanie nowoczesnych technologii do ochrony dziedzictwa narodowego, podjęli Sylwia Żłobińska i Marcin Kozak. Problemom cyfryzacji poświęcony jest między innymi tekst Justyny Buczyńskiej-Łaby i Barbary Krasińskiej. Dotyczy on funkcjonowania biblioteki jako instytucji ochrony dziedzictwa kulturowego, co zostało opisane na przykładzie aktywności Pedagogicznej Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Inne aspekty łączące się z nowymi mediami omówione zostały w studium Pauliny Motylińskiej, zatytułowanym Polska literatura dla dzieci w bibliotekach cyfrowych. Autorka zbadała obecność i dostępność literatury dla młodego odbiorcy za pośrednictwem kolekcji wirtualnych, które mogą stać się podstawą pogłębionych badań księgoznawczych. Takie właśnie w swym artykule podjęła Dominika Fesser, badając zbiory Lwowskiej Narodowej Biblioteki Naukowej. Autorka odkryła nieznany dotychczas rękopis biblioteki Fundacji hrabiego Wiktora Baworowskiego. Cennym wojskowym zbiorom poświęcił swe rozważania Sergiusz Czarzasty, który opisał najcenniejsze zasoby wojskowych bibliotek w Polsce i za jej granicami. Obok tych prac w numerze nie zabrakło też studiów opisujących różnorodne formy wydawnicze, na przykład wydawnictwa periodyczne stanowiące zabytki materialnego dziedzictwa. Mowa tu choćby o artykule Zbigniewa Gruszki, zatytułowanym Prasa jako wyraz tęsknoty za utraconą Ojczyzną. Rozważania wokół czasopisma „Waldenburger Heimatbote”, w którym autor porusza istotny dla każdego narodu temat kultywowania wielonarodowości. Wyjątkowy tematycznie jest artykuł Arkadiusza Ochmańskiego, zatytułowany Model wykorzystania dziedzictwa kulinarnego w turystyce. Przykład Górnego Śląska. Podejmując analizę niematerialnej spuścizny Górnego Śląska, autor zwrócił uwagę na często pomijany aspekt, stanowiący jeden z konstytutywnych elementów unikatowej kultury regionów, która szczególnie w ostatnich latach stała się obiektem zainteresowania badaczy.

W numerze opublikowano także pierwszą część obszernego materiału, opracowanego przez Katarzynę Janczulewicz, pod tytułem Polska bibliologia i informatologia w polonikach zagranicznych wydanych w krajach sąsiadujących z Polską w latach 2001-2014. Materiały do bibliografii.

Każde z wydań „Nowej Biblioteki” zamyka przegląd recenzyjny i sprawozdania. W numerze 3/2016 opublikowano siedem sprawozdań (w tym jedno anglojęzyczne) oraz dwie recenzje.

Publikowany numer czasopisma „Nowa Biblioteka. Usługi, Technologie Informacyjne i Media” poświęcony jest systemom i narzędziom komunikacji naukowej – problematyce, która znalazła już swoje miejsce w obszarze badań humanistycznych i społecznych. Przygotowany tom dotyczy wybranych aspektów tego zagadnienia; składa się na niego siedem oryginalnych prac.
Edyta Gałuszka w pracy Repozytorium instytucjonalne jako narzędzie komunikacji naukowej i promocji nauki przybliża założenia idei Open Access przyczyniającej się do popularyzacji wiedzy oraz jej rozwoju. Na przykładzie Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego przedstawia sposób funkcjonowania repozytoriów, korzyści płynące z publikowania w otwartym dostępie oraz wskazuje miejsce, jakie repozytoria instytucjonalne mogą zajmować w komunikacji naukowej. Trwająca obecnie rewolucja informacyjna przenosi masową komunikację społeczną do sieci Internet. Anna Kamińska zwraca uwagę na fakt, że w przypadku społeczności o formalnych związkach współpracy (zwłaszcza badawczych i naukowych) „tradycyjne” narzędzia komunikacji w sieci, jak poczta elektroniczna czy komunikatory społeczne, mogą być niewystarczające i aby zapanować nad ryzykiem powstania chaosu informacyjnego, proponuje wykorzystanie specjalizowanych internetowych narzędzi komunikacji, których przykłady omawia w opracowaniu Internetowe narzędzia komunikacji – czyli jak zapanować nad chaosem informacyjnym. Z kolei Adriana Piechota w artykule Social media – sprawne narzędzie komunikacji w środowisku naukowym, w celu pokazania m.in. możliwości popularyzowania, reklamowania niekomercyjnych działań o charakterze naukowym w Internecie analizuje profile naukowe wybranych instytucji i poddaje ocenie ich konta na dwóch dużych portalach społecznościowych: Instagram oraz Facebook. Najbardziej znanym i uznanym narzędziem komunikacji naukowej są czasopisma naukowe. Anna Matysek w pracy Cytowania dokumentów elektronicznych w wydawnictwach naukowych porusza problematykę stylów cytowania i narzędzi do zarządzania bibliografią. Przedstawia m.in. wyniki analizy stosowania norm i standardów opisów bibliograficznych dokumentów elektronicznych przez wybrane wydawnictwa naukowe; porównuje publikowane na stronach internetowych wydawnictw instrukcje dla autorów, systemy powołań, zasady tworzenia przypisów bibliograficznych i sprawdza ich zgodność z normą PN-ISO 690. W artykule „Nowa Biblioteka. Usługi, Technologie Informacyjne i Media” narzędziem popularyzowania nauki (analiza bibliometryczna czasopisma) Marta Gawlik i Anna Gawinek przedstawiają wyniki przeprowadzonej analizy bibliometrycznej tego periodyku. „Tradycyjny” rodowód cechuje także inne narzędzie ułatwiające komunikację w nauce – bibliografię. Wyniki analizy bibliometrycznej pewnego wycinka bibliografii poloników prezentuje Katarzyna Janczulewicz w pracy Polska bibliologia i informatologia w polonikach zagranicznych wydanych w latach 2001–2014 w krajach sąsiadujących z Polską. Raport z przeprowadzonego badania.
Tom zamyka komunikat Agnieszki Magiery: Retrokonwersja i tworzenie dostępów do pełnych tekstów – stare i nowe zadania dla bibliografii regionalnych. Autorka opisuje architekturę bazy Bibliografia Regionalna oraz przedstawia problemy i rozwiązania związane z trwającą retrokonwersją dawnych opisów bibliograficznych i tworzeniem sieciowych połączeń pomiędzy rekordami bibliograficznymi a pełnymi tekstami – publikacjami w bibliotekach cyfrowych.
Każdy zeszyt „Nowej Biblioteki” uzupełnia przegląd recenzyjny i sprawozdania. W numerze 4/2017 opublikowano siedem sprawozdań z konferencji naukowych odbywających się w Polsce od maja do sierpnia 2017 r. oraz recenzje trzech interesujących książek, które autorki omówień rekomendują czytelnikom.

Biblioteka Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego we Lwowie, założona przez znanego tłumacza literatury zachodnioeuropejskiej na język polski oraz bibliofila Wiktora hr. Baworowskiego (1826–1894), należała do najważniejszych bibliotek okresu zaborów, a po udostępnieniu publiczności (w 1900 r.) stała się znaczącym ośrodkiem życia naukowego Lwowa. Na kolekcję składało się ponad 15 tys. druków oraz ponad tysiąc rękopisów, zwłaszcza z zakresu literatury pięknej, politycznej, prawniczej, liturgicznej, teologicznej, matematyczno-przyrodniczej, pochodzących m.in. z włączanych księgozbiorów prywatnych. Powiększały ją zakupy, m.in. w 1914 r. nabyto bibliotekę Zygmunta hr. Czarneckiego, zawierającą liczne, niejednokrotnie cenne i unikatowe rękopisy i druki, dotyczące prawa, historii, literatury astronomiczno-matematycznej, a także polskich i zagranicznych kwestii religijnych. Od 1945 r. zasadniczy zrąb kolekcji jest przechowywany w Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. W. Stefanyka. Stanowi on cenne świadectwo znaczenia oraz roli historii i kultury polskiej dawnych wieków, obecnie element wspólnego dziedzictwa. Zespół autorów podjął rekonstrukcję, opis i analizę XVI-wiecznego lwowskiego zasobu Bavorovianum. Prezentowany katalog rejestruje 275 druków pierwszej połowy XVI w. Wszystkie opisy starych druków uzupełniono o fotografie kart tytułowych, a także o indeksy osobowy, tytułowy, typograficzny, proweniencyjny i znaków własnościowych. Sprawdzono także obecność informacji o rejestrowanych drukach w kilkudziesięciu polskich i światowych źródłach informacyjnych. Przedstawiono ponadto zwięzły zarys kształtowania się i losów księgozbioru oraz jego charakterystykę rzeczową, co pozwala na wniosek o jego wyjątkowej wartości dla kultury umysłowej nie tylko dawnego, ale i współczesnego Lwowa. Zamieszczono również wyniki analizy mikrobiologicznej i fizykochemicznej druków XVI-wieku, wraz z omówieniem metody przeprowadzonych badań. Przygotowywany jest następny tom, obejmujący katalog druków drugiej połowy XVI w.

The publication contains a catalog of Tibetan texts in the Pander collection held by the Jagiellonian Library.
As in every catalogue, authors present here all indispensable elements for a catalogue such as title, author, place and year of writing, scribe, description etc. by their abbreviations. In traditional Tibetan works all of this information is given at the end in a colophon. Therefore, we extracted and copied all the colophons found in these works. Often in prayers they were missing. Also the fact that a text has a colophon does not mean that it contains all the necessary information for cataloguing. Pander materials actually prove that in traditional Tibetan publications dates and places are less important than scribes and those who requested or sponsored the composition of a text. While preparing this catalogue for the Pander collection, Pander A and a part of Pander B, kept in the Jagiellonian Library in Cracow, authors were able to compare it with several different catalogues as well as with a manuscript list of the Pander collection found at Staatsbibliothek in Berlin.

Autorzy książki poruszają istotne problemy współczesnej kultury czytelniczej i informacyjnej. Poszukując odpowiedzi na pytanie, kim jest czytelnik/odbiorca doby cyfrowej, odwołali się nie tylko do dorobku bibliologii i informatologii, badań użytkowników bibliotek i informacji, ale również do dziedzin pokrewnych, zwłaszcza edukacji polonistycznej i medialnej, nauki o komunikowaniu oraz badań kultury współczesnej. Podejmują zagadnienia kultury informacyjnej, wprowadzając w specyfikę sieci i istotę funkcjonowania informacji w przestrzeni cyfrowo-sieciowej. W książce znalazły miejsce praktyczne zagadnienia edukacji informacyjnej, stanowiącej obecnie klucz do współczesności. Wychodząc naprzeciw potrzebom rozwijania kompetencji informacyjnych, pozwalających na sprawniejsze korzystanie z dobrodziejstw nowych technologii, pokazano m.in. możliwości wykorzystania oprogramowania open source. Publikacja prezentuje także zagadnienia z obszaru tradycyjnych źródeł informacji, zwłaszcza dotyczące sprawności informacyjnej bibliografii lokalnych wydanych w Polsce.

Otwarty dostęp jest niezbędnym elementem szerszego zjawiska zwanego otwartą nauką. Oprócz otwartego dostępu do publikacji i danych badawczych, otwarta nauka obejmuje również m.in. otwarte modele pracy naukowej, otwarte recenzje, oprogramowanie o otwartym kodzie źródłowym, naukę obywatelską oraz otwarte zasoby edukacyjne.

Dzięki nieustannemu rozwojowi technologii informacyjno-komunikacyjnych, który obserwujemy od kilkudziesięciu lat, szeroki i szybki dostęp do publikacji i wyników prac naukowych dla wszystkich zainteresowanych powinien być bezproblemowy. Jedną z popularniejszych platform otwartej wymiany wiedzy jest repozytorium. Autorka publikacji skoncentrowała się na jednym rodzaju repozytorium – repozytorium instytucjonalnym (akademickim). W książce rozpatrzyła kierunki zmian zachodzące w repozytoriach – czy uczelnie nie odchodzą od głównej idei repozytorium, czyli przechowywania, udostępniania i umożliwienia ponownego wykorzystania dorobku naukowego. Dodatkowo przeanalizowała poziom otwartości zasobów zamieszczanych w repozytoriach oraz stopień ich widoczności, czyli możliwości dotarcia do nich i wykorzystania przez użytkowników.
Przedstawiła również autorską propozycję modelu oceny jakości instytucjonalnych systemów repozytoryjnych w Polsce w kontekście otwartej nauki. W ramach przeprowadzonych badań m.in. rozważyła propozycję federacyjnej platformy publikacyjnej skupiającej rozproszoną literaturę i informacje o niej w jednym miejscu oraz wynikających z tego korzyści, uporządkowała terminologię związaną z otwartą nauką, wskazała przykłady dobrych praktyk w prowadzeniu otwartych repozytoriów jako zestawu wskazówek pomocnych przy tworzeniu modelu.