Nie wiem, jak ich mam cenić

Niniejsze wydanie zawiera wspomnienia "Bunt w Treblince", wydane po raz pierwszy po hebrajsku w 1986 r., spisany w 2015 r. opis działalności powojennej oraz rozmowę "Zamiast zakończenia", którą przeprowadził z Samuelem Willenbergiem prof. Paweł Śpiewak w Tel Awiwie w maju 2004 r. SAMUEL WILLENBERG urodził się w 1923 r. w Częstochowie, zmarł w 2016 r. w Tel Awiwie. Jego ojciec, Perec Willenberg, był nauczycielem w żydowskim gimnazjum i artystą malarzem. Matka, prawosławna Rosjanka, dopiero po ślubie przeszła na judaizm. We wrześniu 1939 r. szesnastoletni Samuel wstąpił na ochotnika do Wojska Polskiego. Walczył pod Chełmem, gdzie został ciężko ranny w potyczce z wojskami sowieckimi. W 1942 r., po aresztowaniu sióstr w Częstochowie, gdy wyszły z getta na „aryjską stronę”, znalazł się w getcie w Opatowie, skąd został wywieziony do Treblinki wraz ze wszystkimi Żydami z opatowskiego getta. Podając się za murarza, uniknął natychmiastowej śmierci w komorze gazowej i został więźniem. Przeżył w obozie zagłady dziesięć miesięcy, podczas których był świadkiem niemieckiego okrucieństwa i masowej zbrodni na ludności żydowskiej. 2 sierpnia 1943 r. wziął udział w buncie i wraz z kilkuset innymi więźniami zdołał uciec, zostawiając spalony obóz, który już nie wrócił do funkcji „fabryki śmierci”. Dzięki pomocy przygodnie napotykanych Polaków dotarł do Warszawy, gdzie uczestniczył w konspiracji w szeregach Polskiej Armii Ludowej (PAL). Walczył w powstaniu warszawskim początkowo w batalionie AK „Ruczaj”, a następnie w oddziałach PAL. Po wojnie został wcielony do Wojska Polskiego i wysłany do Wyższej Szkoły Oficerskiej w Rembertowie. W 1946 r. wystąpił z wojska na własne żądanie. Następnie organizował i szkolił samoobronę żydowską przeciwko antysemickim atakom, przeprowadzał przez „zieloną granicę” do Włoch Żydów chcących emigrować z Polski, na zlecenie organizacji syjonistycznych wyszukiwał dzieci żydowskie, które przeżyły Zagładę w polskich, głównie chłopskich, rodzinach. Po śmierci ojca, w 1950 r., wraz z żoną Krystyną (Adą) i matką wyemigrował do Izraela, gdzie przez czterdzieści lat pracował jako geodeta. Po przejściu na emeryturę podjął studia z zakresu sztuk pięknych. W swoich rzeźbach dokumentował głównie cierpienie Żydów w Treblince. Od 1983 r. często przyjeżdżał do Polski z grupami młodzieży izraelskiej.

Wiedeń, 1938 rok. Czternastoletnia Lisa Jura, młoda pianistka zakochana w muzyce klasycznej, obserwuje zmiany zachodzące w jej ukochanym mieście: nazistów przemierzających ulice, prześladowania Żydów, zamieszki. Po nocy kryształowej rodzice postanawiają wysłać Lisę w bezpieczne miejsce. Pociągi ewakuujące żydowskie dzieci (tzw. Kindertransporty) opuszczają stolicę Austrii, kierując się do Holandii i Anglii. Na kilka miesięcy przed początkiem wojny Lisa trafia do Londynu, gdzie wraz z innymi nastoletnimi uchodźcami zostaje umieszczona w internacie na Willesden Lane 243, który wkrótce staje się jej drugim domem. Poznaje Ginę, Aarona, Güntera, Paula i Johnny’ego. Wspólnie zakładają Komitet do Zniesienia Wszelkiego Zła, którego tajnym sygnałem rozpoznawczym stają się pierwsze akordy Koncertu fortepianowego Edvarda Griega. Lisa dojrzewa, przeżywa pierwszą miłość, spotyka ludzi, dzięki którym może realizować marzenie o karierze pianistki koncertowej. Odcięta od rodziny, nigdy nie zapomina słów, którymi pożegnała ją matka: „Musisz mi obiecać… że nie rozstaniesz się z muzyką. Muzyka ci pomoże, dasz sobie radę. Niech będzie twoją najlepszą przyjaciółką, Lisełe”… Bohaterka książki, Lisa Jura-Golabek, po wydarzeniach opisanych w książce wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1949 roku wyszła za mąż za poznanego w Europie żołnierza francuskiego ruchu oporu o polskim pochodzeniu – Michela Golabek. Para przeniosła się do Los Angeles, gdzie Lisa uczyła gry na fortepianie. Pasję muzyczną przekazała córkom oraz wnuczkom, które zostały pianistkami koncertowymi. W Los Angeles zamieszkały również siostry Lisy: Sonia, wraz z mężem Solem, oraz Rosie, z mężem Leo i córką Ester. Lisa Jura­Golabek przez całe życie wspierała działalność charytatywną, uczestnicząc w koncertach na rzecz hospicjów dla chorych na AIDS oraz badań nad rakiem. Zmarła w 1997 roku. Autorka książki, Mona Golabek, to światowej sławy pianistka nominowana do nagrody Grammy, laureatka wielu plebiscytów i konkursów pianistycznych. Wraz z siostrą Renée Golabek­Keye poświęciła się popularyzacji muzyki klasycznej, kontynuując tym samym misję matki, Lisy Jura­Golabek.

16 listopada 1940 teren getta warszawskiego, oddzielony od innych części miasta ceglanym murem, został oficjalnie zamknięty. Getto dla Żydów w okupowanej przez Niemców stolicy przedwojennej Polski zostało utworzone półtora miesiąca wcześniej, 2 października 1940 r., zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego, Ludwika Fischera. W osiemdziesięciolecie tych wydarzeń Żydowski Instytut Historyczny oddaje w ręce czytelników katalog wyjątkowej ekspozycji. W książce znalazły się prezentowane na wystawie rysunki, fotografie oraz teksty źródłowe pochodzące przede wszystkim z konspiracyjnego archiwum getta, opracowanego przez działającą pod przewodnictwem Emanuela Ringelbluma grupę Oneg Szabat. Prezentowane w katalogu materiały pogrupowane zostały w jedenastu sekcjach odpowiadających poszczególnym stanowiskom w przestrzeni wystawienniczej. Zbiory te wzbogacają trzy eseje przygotowane przez autorów wystawy: Pawła Śpiewaka, Annę Duńczyk-Szulc i Piotra Rypsona. (…) Nie jest to wystawa dydaktyczna. Nie ma charakteru narracyjnego. Nikt nie prowadzi widza za rękę. Nie dostaje prostych komunikatów. Pozostawiamy widzom swobodę poruszania się po wystawie i wymagamy, czy oczekujemy, skupienia, uwagi i własnej refleksji.

Fragment Wstępu

Dwunastoletni Artur Ney przebywa poza murami warszawskiego getta, gdy wiosną 1943 roku wybucha tam powstanie, na zawsze oddzielając go od najbliższych. Pozbawionym sentymentalizmu językiem autor pisze o swoich najtrudniejszych przeżyciach: utracie rodziny, beznadziei, rozpaczy, walce o życie. Także o powojennych potyczkach z własną tożsamością: lękiem przed byciem Żydem i jednoczesną tęsknotą za powrotem do prawdziwego siebie. Książka tchnie autentyzmem i otwartością w opisywaniu dramatycznych doświadczeń z czasów Zagłady – to wyjątkowo szczera opowieść o dojrzewaniu młodego chłopaka w tragicznych czasach, w jakich przyszło mu żyć

Kraj utracony. Moja historia Izraela to osobiste spojrzenie na dzieje państwa żydowskiego, ale także gruntowna analiza idei stojącej za jego powstaniem. Autor szuka jej historycznych korzeni, śledząc losy państwotwórczego mitu od biblijnego wygnania i obietnicy powrotu, przez ruch syjonistyczny i Holokaust, aż po polityczne decyzje ostatnich dekad. Wiedzie czytelnika poprzez czasy żydowskiej emancypacji, oświecenia, socjalizmu i nacjonalizmu. Pisze o apokaliptycznym cieniu Zagłady, radykalnym syjonizmie budowniczych państwa i sednie konfliktu palestyńskiego, ale też o rozdarciu pomiędzy koncepcją agresywnego wzrostu terytorialnego a nadzieją na pokój i normalizację. To książka nie tylko o Izraelu jako nowoczesnym państwie, ale też o jednej ze – zdaniem autora – najbardziej wpływowych utopii naszych czasów. Osobiste wspomnienia łączą się tu z próbą odpowiedzenia na pytanie, na ile Izrael jest spełnieniem mitu Ziemi Obiecanej, a na ile krajem zagubionym we własnej utopijności. „Nie ma drugiego skrawka ziemi, który mieściłby tyle strasznych wspomnień i tyle wiary we wzniosłe ideały, tyle dumy i odwagi przemieszanej z lękiem i determinacją. I nie ma innego kraju, którego historia byłaby bardziej spleciona z historią Polski, na dobre i na złe. Książka Görana Rosenberga, syna polskiej Żydówki, to opowieść o wielkiej i tragicznie zawiedzionej nadziei na Państwo Sprawiedliwe. Trzeba głębokiej wiedzy, prawdziwej namiętności i ogromu współczucia — także dla Palestyńczyków — żeby o Izraelu pisać tak mądrze i przejmująco.” Maciej Zaremba „Tylko jedna litera po szwedzku odróżnia słowo „obiecana” od słowa „utracona”. Książka Rosenberga to osobista opowieść o tym, jak utracił on wiarę w Izrael – ziemię obiecaną. Obiecaną narodowi żydowskiemu, a więc i jemu. To przejmujący i uczciwy portret zawiedzionych nadziei całego pokolenia europejskich Żydów, którzy wierzyli, że Izrael będzie ucieleśnieniem ich marzeń. To znakomity esej, w którym historia osobista miesza się z historią powszechną. Ale to nie jest historia Izraela. To historia złudzeń, których Izrael padł ofiarą.” Konstanty Gebert „Autobiografia, która jest równocześnie analizą utopii i mesjanistycznych wizji naszych czasów, nie tylko Izraela.” „Dagens Nyheter” „Po odłożeniu książki ma się pewność, że to klasyk. Książka odważna, mądra i uczciwa. Wiele można się z niej dowiedzieć o sednie izraelskiego dramatu.” „Expressen” „Poruszająca książka o wielkim rozczarowaniu. […] Rosenberg, intelektualista o niezależnym umyśle i ogromnej wiedzy, pasjonująco opowiada o Izraelu.” „Aftonbladet”

To pierwszy polski przekład książki Oltre la Bibbia. Storia antica di Israele Mario Liveraniego, wybitnego włoskiego historyka dziejów starożytnego Bliskiego Wschodu. Autori proponuje fundamentalnie nowe pojmowanie dziejów Izraela, zgodnie z którym rozgranicza dzieje Hebrajczyków (historia "zwyczajna"), dające się rekonstruować na podstawie źródeł biblijnych i pozabiblijnych, oraz dzieje mityczne, które - choć opisane w Biblii - nie stanowią opisu rzeczywistości, lecz są kreacją biblijnych pisarzy (historia "wymyślona").
Wykład Liveraniego, w części dotyczącej dziejów starożytnej Palestyny, opiera się na obfitym materiale archeologicznym oraz bogatym korpusie źródeł pozabiblijnych, które konfrontowane są z narracją biblijną. Mityczne dzieje Izraela, czyli te, które są oświetlone w Biblii, lecz nie odpowiadają rekonstruowanej przez badaczy przeszłości Hebrajczyków, analizowane są przez pryzmat ich roli w formowaniu się wspólnoty religijno-narodowej Żydów w starożytności.