Oskarżam Auschwitz

Przed wojną w Bełchatowie mieszkało prawie 5 tysięcy Żydów (ponad 50% całej ludności). Byli krawcami, tkaczami, handlarzami… Ślady ich osadnictwa sięgają 200 lat wstecz. Wiadomo, że w czasie II wojny światowej dotknęła ich nieprawdopodobna tragedia. W 1942 roku całe rodziny zostały wymordowane w obozie Chełmno n. Nerem. Czy nikt nie przeżył? Przypadkowe spotkanie 20 lat temu w Tel Awiwie Andrzeja Selerowicza oraz pana Sharona, bełchatowianina, który ocalał z Zagłady i wspominał o innych, którzy również przeżyli, dało początek poszukiwaniom Autora. W Księdze Pamięci, wydanej w 1951 roku w Argentynie, mówi się nawet o około 400 bełchatowianach, ale nazwisk brak. Autor postanowił odnaleźć przynajmniej niektórych z nich. Dzięki digitalizacji zasobów archiwalnych, krajowych i zagranicznych możliwe było dotarcie do odpowiednich dokumentów. W ten sposób udało mu się odkryć nazwiska w sumie 285 osób, a co najważniejsze – poznać szczegóły ich niesamowitych przeżyć okupacyjnych i cudownego wręcz ocalenia, zanim nie wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, Izraela, Australii, czy nawet Paragwaju… Ich relacje są nie tylko poruszającym świadectwem wojennego ludobójstwa, ale także źródłem bezcennych informacji o historii rodzinnego miasteczka.

Od lipca 1942 roku stosowano w Auschwitz procedurę, według której nowo przybyłe transporty natychmiast poddawano selekcji i niezwłocznie likwidowano Żydów uznanych za niezdolnych do pracy. […] Zarządzenie Himmlera z 19 listopada 1942 roku mówiące, że Generalne Gubernatorstwo ma zostać uwolnione od Żydów do końca roku, symbolizuje zwrot w kierunku „ostatecznego rozwiązania”, które odtąd jego egzekutorzy systematycznie przyspieszali. (Fragmenty książki).

Co doprowadziło do Holokaustu, którego ponurym symbolem stało się Auschwitz? Hans Mommsen przedstawia uwarunkowania rozwoju systemu eksterminacji ludności żydowskiej. Śledzi wzmacnianie sentymentów antysemickich w Republice Weimarskiej, pozbawianie Żydów praw, wywłaszczanie i rosnącą przemoc, której symbolem stała się noc kryształowa. Opisuje wprowadzenie ustaw norymberskich, politykę przesiedleń i wizję terytorialnego „rozwiązania kwestii żydowskiej”, a wreszcie systematyczne deportacje i mordy. Analizuje narastającą brutalizację czasów wojny, fanatyzm i upojenie władzą sprawców zbrodni. Wszystkie te czynniki społeczne, ekonomiczne i historyczne doprowadziły do tego, że latem 1942 roku rozkaz „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” na skalę ogólnoeuropejską został wprowadzony w życie.
Hans Mommsen (1930–2015) był profesorem Uniwersytetu Ruhry w Bochum, zajmującym się historią społeczną Niemiec, dziejami Republiki Weimarskiej i Trzeciej Rzeszy.

Adina Blady-Szwjgier spisała swoje wspomnienia pod koniec lat 80. za namową Marka Edelmana. W czasie okupacji razem pracowali w dziecięcym szpitalu w getcie warszawskim. Ona jako lekarka, on jako goniec. Na jego - bojowca ŻOB-u - polecenie opuściłą getto, była łączniczką po aryjskiej stronie, lekarką w powstaniu warszawskim.
Do zapisu jej pamięci w wydaniu z 2019 roku dołączony został jej powstały tuż po wojnie wiersz, a także odnalezione przez rodzinę dokumenty, wspomnienie córki - Aliny Świdowskiej oraz krótkie biogramy większości wspominanych osób. W najnowszym wydaniu znalazł się napisany współcześnie poruszający list Aliny Świdowskiej do matki.

Pasjonująca opowieść o państwie Izrael. W dwudziestu kilku znakomitych reportażach Paweł Smoleński prowadzi nas po zaułkach izraelskich miast, po miasteczkach i kibucach, po plażach, knajpach i świątyniach. Wszędzie, gdzie się da, w salonach i na bazarach, rozmawia z ludźmi. Słucha ich opowieści. I pisze: o Fatimie i innych kobietach ze stowarzyszenia Sziruk jadących z misją do kobiet izraelskich, o życiu osadników w Strefie Gazy i o likwidacji żydowskich osiedli, o chorobie zwanej „syndromem Jerozolimy”, o rozpaczy i nadziei, o kibucu Beverly Hills na pustyni Negew, o murze oddzielającym Izrael od terytoriów palestyńskich i powszednim życiu po obu jego stronach, o rabinach i sprzedawcach marihuany, o chasydach i tych, którzy przyjechali budować nowe państwo, o wierze i odchodzeniu od wiary, o polityce i codziennym życiu, o lęku i jego przełamywaniu, o konfliktach i podziałach, o Izraelu Amosa Oza i Etgara Kereta, o zapachach i kolorach, o Żydach z Polski, Maroka, Rumunii, Jemenu, Ukrainy, Etiopii, o tym niezwykłym, wyjątkowym tyglu kultur, religii, czasów, obyczajów. Pisze o „idei, która była najpierw” i o ziemi, na której przyszło ją urzeczywistnić.

„Paweł Smoleński ma oko reportera, umysł naukowca i serce poety. Ta specyficzna anatomia rodzi wyjątkowe teksty, które wykraczają daleko poza dziennikarstwo.” Etgar Keret

„Smoleński nie pisze o zmyślonym Izraelu z pierwszych stron gazet, w którym tylko terroryzm i okupacja. Nie pisze też o wyobrażonym Izraelu politycznych ideologów, wcieleniu prawicowej czy lewicowej utopii. Pisze o Izraelu ze straganu z falafelem. Z nocnej rozmowy. Z przystanku autobusu. Bo przecież tylko taki Izrael istnieje.” Konstanty Gebert

„W 1983 roku Amos Oz napisał „Na ziemi Izraela” — świetny zbiór reportaży o ówczesnym Izraelu. Książka Pawła Smoleńskiego w zadziwiający sposób przypomina dzieło Oza. Dwadzieścia trzy reportaże, eseje i rozmowy Smoleńskiego, jakże bystrego obserwatora, to kwintesencja współczesnego Izraela. Intifada, konflikt między religijnym a świeckim, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość Izraela, syndrom świętych miejsc... Jerozolima, Tel Awiw, Aszdod, Gaza, Ramallah, kibuce są areną akcji tej jakże pięknej i mądrej książki.” Michał Sobelman

„Reportaże autora „Pokolenia kryzysu” powstały z miłości do Jerozolimy, Tel Awiwu, z podziwu dla determinacji Izraelczyków, żeby urzeczywistnić mit. Martin Pollack, austriacki eseista, który przygotował i przełożył na niemiecki antologię polskiego reportażu, podkreśla, że Polacy mają najlepszy reportaż na świecie. Ta książka tylko to potwierdza.” Agnieszka Wolny-Hamkało

Pierwszy tom wspomnień Jecheskiela Kotika, które po raz pierwszy ukazały się w Warszawie pod koniec 1912 roku, od razu zostały przyjęte bardzo entuzjastycznie przez ówczesnych czytelników. Świadczy o tym choćby pochlebna opinia, jaką wyraził o nich Szolem Alejchem, czołowy żydowski pisarz XX wieku : „To nie jest zwykła książka – toż to skarb, ogród, rajski ogród pełen kwiatów i ptasiego śpiewu. […] Po prostu monumentalne dzieło… Każdy żydowski dom interesujący się żydowską przeszłością powinien zostać dumnym posiadaczem tej książki”.
Moje Wspomnienia można bez wątpienia uznać za jeden z ciekawszych przykładów literatury wspomnieniowej pisanej w języku jidysz. Jecheskiel Kotik opisuje swój rodzinny dom, dzieciństwo i młodość. Miasto Kamieniec Litewski, w którym się wychował, zamieszkane przez barwne postacie klanu Kotików, stanowi kanwę wspomnień i oś chronologiczną, wokół której rozwija się fabuła. Historia rodzinna jest jednak tylko pretekstem do opowieści o zachowanych w pamięci Kotika ludziach, do oddania miasteczkowego kolorytu. Autor opisuje nie tylko ważne historycznie wydarzenia, takie jak dekrety cara Mikołaja I czy polskie powstania, lecz porusza także podstawowe kwestie dotyczące życia Żydów w Europie Wschodniej w okresie nowoczesnym: zmianę ze społeczeństwa stanowego na społeczeństwo wczesnokapitalistyczne, społeczne i kulturowe spory o istotę i kształt żydowskiego życia toczące się między chasydami, misnagdami i maskilami. W Kamieńcu jak w soczewce skupiły się niemal wszystkie procesy zmieniające żydowskie życie, przebiegające podobnie w setkach innych miast i miasteczek w całej Europie Wschodniej.
To wszystko czyni ze wspomnień Kotika autentyczny historyczny dokument o pierwszorzędnym znaczeniu. Dokument ten jest także unikatowym źródłem wiedzy o historii Żydów i innych grup społecznych w XIX-wiecznej strefie osiedlenia.

Szoa (Zagłada, fr. Shoah, z hebrajskiego „katastrofa”) – tę nazwę Gérard Rabinovitch wybiera na określenie ludobójstwa, którego ofiarą padła ludność żydowska podczas drugiej wojny światowej. Zgroza, jaką wzbudza Zagłada, nadal kładzie się cieniem na współczesności. Niczym złowieszczy duch, po dziś dzień nie do końca rozszyfrowany, wciąż nawiedza historię europejskiej cywilizacji. Doszło wówczas do zerwania cywilizacyjnej tkanki, i fakt ten odciska niezatarte piętno na naszych czasach. Przypominanie o realności tych wydarzeń jest ważnym przedsięwzięciem edukacyjnym, jednak refleksja nad tym, jakie nauki i ostrzeżenia płyną z Zagłady, stawia dopiero pierwsze kroki. Wymaga ona wielodyscyplinarnego podejścia, skorygowania niektórych nawyków myślowych i uzupełnienia naszej wiedzy.
Gérard Rabinovitch - Filozof i socjolog, autor między innymi Terrorisme/Résistance. D’une confusion lexicale a l’époque des sociétés de masse (2014) oraz Somnambules et Terminators. Sur une crise civilisationnelle contemporaine (2016), które ukazały się staraniem Éditions de Bord de l’eau.