Przez Bałtyk. 1000 lat polsko-szwedzkich wojen i miłości

Praca składa się z czterech zasadniczych rozdziałów.
Pierwszy o charakterze wprowadzającym opisuje dzieje społeczności ukraińskiej w Polsce w latach 1918–1989. Jego zamieszczenie w zamyśle autora ma pomóc zrozumieć istotę trudnych relacji polsko-ukraińskich i wskazać podłoże zainteresowania aparatu bezpieczeństwa problematyką ukraińską. Akcent został położony na okres po II wojnie światowej tożsamy z ramami chronologicznymi pracy. W pierwszej kolejności opisałem próby przystosowania Ukraińców do nowej rzeczywistości, działalność konspiracyjną, wysiedlenia do USRR w latach 1944–1946 i akcję „Wisła” z 1947 r. Scharakteryzowałem też stosunki wyznaniowe w ramach podlegających przekształceniom Cerkwi greckokatolickiej i prawosławnej. W następnych etapach naszkicowałem sytuację Ukraińców na Ziemiach Zachodnich i Północnych oraz zmianę taktyki władz skutkującą powstaniem sieci szkolnictwa z ukraińskim językiem nauczania i Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Kondycji UTSK oraz próbom powołania odrębnej organizacji łemkowskiej poświęciłem następne partie tegoż rozdziału. Uwypukliłem wpływ przełomowych wydarzeń politycznych, zwłaszcza tzw. karnawału „Solidarności” i roku 1989, na aktywność społeczności ukraińskiej.
Rozdział drugi, poświęcony działaniom aparatu bezpieczeństwa wobec Ukraińców w latach 1944–1954, podzielony jest na jedenaście podrozdziałów tematycznych. W pierwszej kolejności wskazałem w nich struktury Urzędu Bezpieczeństwa aktywne w działaniach „po linii” ukraińskiej i opisałem udział funkcjonariuszy „bezpieki” w postępowaniu przeciw Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii do kwietnia 1947 r. Nieco miejsca poświęciłem przy tym zaangażowaniu w operacje przeciwpartyzanckie i przesiedlenia ludności radzieckich funkcjonariuszy i żołnierzy radzieckiego aparatu bezpieczeństwa (NKGB i NKWD). Kolejnym ważnym etapem rozważań jest uczestnictwo „bezpieki” w akcji „Wisła”, zwłaszcza w działaniach mających na celu rozpoznanie i likwidację podziemia, oraz późniejszych operacjach „doczyszczających” w Lubelskiem, Rzeszowskiem i Krakowskiem. Ich następstwem były działania operacyjno-śledcze w Centralnym Obozie Pracy (COP) w Jaworznie i zakrojone na dużą skalę poszukiwania ukraińskich konspiratorów w województwach zachodnich. Osobny podrozdział dotyczy operacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego skierowanych przeciw ukraińskim organizacjom emigracyjnym: Zagranicznym Formacjom Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (ZCz OUN, frakcja banderowska, OUN-B), Kierownictwu Ukraińskich Nacjonalistów (PUN, melnykowski odłam OUN, w skrócie OUN-M) i Ukraińskiej Gwardii Narodowej (UNH, zwolennicy Tarasa (Maksyma) Borowca „Tarasa Bulby”). W dalszej kolejności skoncentrowałem się na zagadnieniu rozpracowania środowisk dawnych żołnierzy SS „Galizien” i policjantów oraz członków ukraińskich organizacji społecznych działających za aprobatą niemieckich władz okupacyjnych. Podrozdział dziesiąty poświęciłem inwigilacji i represjom wymierzonym w duchowieństwo greckokatolickie i prawosławne. Ostatnie opisane zagadnienie stanowi
współpraca „po zagadnieniu” ukraińskim polskiego Urzędu Bezpieczeństwa z organami bezpieczeństwa ZSRR i Czechosłowacji. Ze względu na większy zasób materiałów archiwalnych szerzej opisana jest współpraca z czechosłowackim StB.
W rozdziale trzecim przedstawiłem aktywność „po zagadnieniu” ukraińskim Urzędu Bezpieczeństwa i jego następczyni – Służby Bezpieczeństwa w latach 1954–1989. W pierwszym podrozdziale wskazałem ogniwa organizacyjne policji politycznej, do których kompetencji należała problematyka ukraińska. Nieodzowne było przedstawienie struktur wspomagających działania operacyjne w obrębie Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Podałem też przykłady kooperacji z pionem kryminalnym MO, wojskowymi służbami specjalnymi i Wojskami Ochrony Pogranicza. W kolejnym etapie rozważań scharakteryzowałem wpływ destalinizacji porządku politycznego na zmianę taktyki działań „bezpieki”, która umiejętnie dopasowała się do „nowej” rzeczywistości. Efektywnie wykorzystała liberalizację przepisów paszportowych i ustawę amnestyjną. Kolejnym poruszonym wątkiem tematycznym o kluczowym znaczeniu jest współpraca UB/SB ze służbami specjalnymi Związku Radzieckiego i Czechosłowacji. W tym przypadku dysponujemy stosunkowo dobrą bazą źródłową obrazującą kooperację z KGB i znacznie słabszą ilustrującą kooperację z StB. Konsekwencją współdziałania były gry operacyjne wobec trzech odłamów OUN, UNH, ZP UHWR, organizacji łemkowskich i URDP, które dzięki systematycznemu rozwojowi kontaktów transgranicznych zyskały nową dynamikę. W zakres współpracy wchodziło też, omówione w następnym podrozdziale,
ostateczne rozliczenie tzw. zaszłości wojennych, czyli poszukiwanie i represjonowanie dawnych kolaborantów i partyzantów obciążonych przestępstwami wobec ludności cywilnej i przedstawicieli komunistycznych sił rządowych. Kolejne fragmenty pracy poświęciłem inwigilacji Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, zalążków organizacji łemkowskiej i wspólnot wyznaniowych. W osobnych podrozdziałach opisałem działania UB/SB wobec placówek szkolnictwa z ukraińskim językiem nauczania i ukraińskiego środowiska akademickiego w Polsce. Ostatni wątek tematyczny poruszony w niniejszym rozdziale dotyczy operacyjnego rozpoznania kontaktów Ukraińców z polską opozycją demokratyczną.
Czwarty rozdział jest próbą opisu i analizy wykorzystanych przez „bezpiekę” wobec ludności ukraińskiej środków, metod i form pracy operacyjnej. W pierwszej kolejności zarysowałem rolę odegraną przez osobowe źródła informacji i uzupełniające efekty ich pracy rzeczowe środki pracy operacyjnej. W następnych podrozdziałach omówiłem rewizje domowe i tajne przeszukania, rozmowy operacyjne, działania propagandowe i ingerencję w politykę kadrową przedsiębiorstw i instytucji. Szerszego zaprezentowania wymagał udział aparatu bezpieczeństwa operacjach przesiedleńczych z lat 1944–1947 oraz wpływu na migracje krajowe i zagraniczne polskich Ukraińców. Osobny podrozdział poświęciłem współpracy z władzami partyjnymi i administracyjnymi. Kolejne partie niniejszej pracy opisują najbardziej znane metody działań policji politycznej: zatrzymania, kombinacje, gry, dezintegracje i rozpracowania operacyjne.
Czwarty rozdział zamyka omówienie form pracy operacyjnej, w którym zamieściłem i zilustrowałem przykładami kategorie spraw operacyjnych zakładanych przez UB/SB w latach 1944–1989. (Fragment Wstępu)

W desperackim ataku na janczarów broniących sułtana osmańskiego Murada II dopełnił się los młodego króla Władysława III, nazwanego później „Warneńczykiem”. Rozstrzygnął się także wynik jego antytureckiej wyprawy. Bitwa, rozegrana pod Warną w dniach 10 i 11 listopada 1444 roku, to jedno z najważniejszych wydarzeń późnośredniowiecznej Europy. Była ona końcowym epizodem kampanii nazywanej niekiedy „ostatnią krucjatą”, którą prowadzili wspólnie król, wojewoda siedmiogrodzki Jan Hunyady i kardynał Julian Cesarini.

Praca przybliża historię antymuzułmańskich i antyosmańskich krucjat XIV i XV wieku, ukazuje udział w nich Królestwa Polskiego i Polaków oraz analizuje ich skutki dla narodów bałkańskich i całej Europy. Opisywane wydarzenia osadzone są z jednej strony w kontekście wypraw krzyżowych, z drugiej zaś ideologii muzułmańskiej świętej wojny oraz kulturowych, politycznych i gospodarczych powiązań ówczesnych państw i ludów. Książka pokazuje, jak wyglądał wówczas konflikt Krzyża z Półksiężycem, zwłaszcza po upadku państw krzyżowców w Ziemi Świętej, i jakie miał znaczenie dla przebiegu wojen z Imperium Osmańskim.

W książce znajdują się liczne materiały graficzne: mapy, schematy bitew i marszruty wojsk oraz ponad 60 rycin i zdjęć. Niezwykle wartościowym dodatkiem jest przetłumaczony na język polski fragment Dawnych kronik Anglii Jana de Wavrin, opisujący bitwę pod Warną.

Celem niniejszej pracy jest jak najpełniejsze ukazanie i jak najbardziej dokładne opisanie uczestnictwa w działaniach bojowych we wrześniu 1939 r. 2. pal Leg. oraz jego II rzutu, tzn. baterii przewidzianych dla II i III dywizjonu 55. pal rez. Należy podkreślić, że pododdziały II rzutu ostatecznie nie zostały w pełni oraz jako całość sformowane. Poszczególne baterie wzięły samodzielnie udział w walkach w ramach różnych formacji (grup i brygad).
Autorka podejmuje również próbę oceny czynów i dokonań wojennych żołnierzy baterii obu pułków. Zwraca przy tym uwagę, jakie znacznie miały one dla powodzenia całości akcji zbrojnych, prowadzonych przez oddziały i formacje w ramach których walczyli. /ze Wstępu/

Prezentowane w monografii dokumenty są przechowywane w zbiorach Ukraińskiego Towarzystwa Historycznego w Polsce. Zbiór jest nieuporządkowany. Dlatego uznano za zbędne podawanie pod każdym z nich źródła przechowywania. Z kolei pod publikowanymi materiałami podano źródło ich pochodzenia. W dokumentach zachowano ich oryginalną treść, ograniczając się jedynie do poprawy oczywistych błędów, w tym interpunkcji. Miejsca w dokumentach, w których nastąpiła ingerencja spowodowana np. ochroną niektórych danych osobowych czy też treści wrażliwych, zaznaczono trzema kropkami w nawiasie kwadratowym ([...]). Z przyczyn technicznych publikowane w materiałach fotografie mogły zostać przesunięte i publikowane w innym miejscu niż w oryginale. Zrezygnowano z numeracji fotografii, gdyż nie było takowej w publikowanych materiałach. Ze względu na to, że wydanie ma charakter jubileuszowy zamieszczono także notki biograficzne o zmarłych członkach UTHwP oraz wybrane publikacje jego członków (Bibliografia). (Fragment Wstępu)

SPIS TREŚCI
ZENON ROMANOW – Andrzej Czarnik – nauczyciel, historyk, społecznik 5
Bibliografia publikacji Andrzeja Czarnika, opr. Zenon Romanow i Wojciech Skóra 9
JAROSŁAW SOCHACKI – Kwestia trybutu śląskiego w XII wieku 13
AGNIESZKA TETERYCZ-PUZIO – Wyprawa księcia Henryka Sandomierskiego do Palestyny 29
ZBIGNIEW I. BRZOSTOWSKI – Reinhold Heidenstein – Epitafium historyka 43
ANDRZEJ GROTH – Wieś kaszubska Krokowa w XVII-XVIII wieku 47
ZYGMUNT SZULTKA – Pierwsze niemieckie tłumaczenie „Bogurodzicy” 55
MARIAN MROCZKO – O kształt polskiego obszaru narodowego nad Bałtykiem w końcu XIX i na początku XX wieku 65
MAŁGORZATA MASTALERZ-KRYSTJAŃCZUK – Pomorze w publicystyce
Antoniego Chołoniewskiego 79
HIERONIM RYBICKI – Andrzej Czarnik o Pograniczu niemiecko-
-polskim w okresie między dwiema wojnami światowymi 97
KACPER PENCARSKI – Przebieg demobilizacji w Koszalinie w latach 1918-1920 111
ELśBIETA KAL – Dialog twórczości Karla Schmidta-Rottluffa i Maxa Pechsteina. Szkic problematyki 123
GRZEGORZ P. BĄBIAK – Pstrągi Maxa Pechsteina 143
MAREK STAśEWSKI – Zmiany statutu Obywatelskiego Stowarzyszenia Strzeleckiego w Oliwie (Bürgerschützenverein Oliva e.V.) w latach 1934-1941. Przyczynek do nazyfikacji Wolnego Miasta Gdańska 149
WOJCIECH SKÓRA – Glosa do pomorskich podróŜy Józefa Kisielewskiego (1937-1938) 161
PIOTR KOŁAKOWSKI – Organizacja i działalność polskiego wywiadu na kierunku czecho-słowackim (listopad 1938 – marzec 1939) 171
MAREK ANDRZEJEWSKI – W cieniu Berlina. Stosunki polsko-
-szwajcarskie po wybuchu II wojny światowej 185
JERZY W. BOREJSZA – Kilka uwag o kolaboracji we współczesnym języku polskim 195
TADEUSZ KMIECIK – Organizacja systemu szkolnictwa wojskowego w latach 1945-1955 205
JERZY PRZYBYLSKI – Rozwój i doskonalenie szkolenia specjalistów – marynarzy i podoficerów dla potrzeb Marynarki Wojennej w latach 1956-1980 225
ZENON ROMANOW – Zjazd działaczy V dzielnicy Związku Polaków
w Niemczech w Złotowie w 1957 roku 239
MACIEJ HEJGER – Położenie mniejszości narodowych na terenie województwa koszalińskiego w latach 1960-1970 w świetle źródeł 253
ARKADIUSZ SŁABIG – śydzi w województwie koszalińskim w okresie kampanii antysyjonistycznej 1967-1968 w świetle dokumentów Służby Bezpieczeństwa 269
PIOTR SEMKÓW – Sprawa „Ren”. Działalność MSW PRL na kierunku zachodnioniemieckim w latach 70. XX wieku 281
Informacje o autorach 289

Monografia ta jest próbą przedstawienia Bożego posłańca na przestrzeni wieków. Uwzględnia najstarsze tradycje obrazowania dobrego ducha (hebrajską, judeochrześcijańską, egipską), których ślady zachowały się w postrzeganiu anioła w kulturze dawnej Europy - od średniowiecza po kres XVII stulecia. Pisarze i malarze niezwykle ufnie odnosili się do duchowej tradycji w zakresie mówienia o świecie anielskim jako sferze sacrum. Przywoływali utrwalone w dziełach filozoficznych, teologicznych, religijnych, a szczególnie ascetycznych i mistycznych wizje aniołów jako pośredników między sferą ziemską a niebiańską.
Mieszkańcy dawnej Europy z dumą spoglądali w przeszłość biblijną, umieszczając imiona aniołów w swych modlitwach, na kartach żywotów i legend, wprowadzając zwiastunów dobra do poezji maryjnej i pasyjnej, widząc w nich wreszcie sprzymierzeńców na trudnej drodze do dobrych zaświatów. Filozofowie i mistycy odczytywali wszechświat jako sensorium Boga przepełnione anielskim śpiewem (musica mundana, musica coelestis). Uważali, że mieszkańcy Bożego domu oddają mu nieustającą chwałę śpiewem, a człowieka czynili kandydatem do dziesiątego chóru anielskiego. Spoglądali na jednostkę jak na kosmos w miniaturze (micros cosmos) i doszukiwali się w niej podobieństwa do doskonałego Boga.