Szklarz O twórczości powieściopisarskiej i aforystycznej Stefana Napierskiego

Pytamy w tej książce o to, jak możliwa jest filologia dzisiaj, którą rozumiemy w tej pracy dwojako: jako sposób radzenia sobie ze spiętrzeniem słów i – co za tym idzie – jako sposób radzenia sobie z rzeczywistością. Jest naszym przekonaniem, że filologia bada słowa, budzi język, aby uwrażliwić na ukryte, uśpione w nim znaczenia, na operacje językowe wprowadzające w błąd przez narzucanie do powszechnej akceptacji „prawd” rzekomo niekwestionowalnych, bo tworzących całościowy system i podtrzymaniu takiego systemu służących. Dlatego filologia jawi się nam jako umiejętność badania języka i jako sztuka bycia-razem.

Zdejmujemy ze słów jedną warstwę po drugiej w nadziei, że pomogą nam dotrzeć do sedna, do serca, do istoty, choć droga ta nigdy się nie kończy. Są wielowarstwowe, i odkrycie tej wielowarstwowości jest zadaniem –U–.

Dziesiąty tom serii BIBLIOTEKA PRZEKŁADÓW ROSYJSKICH XVII–XVIII WIEKU Z LITERATURY STAROPOLSKIEJ jest poświęcony recepcji przekładu Historii o cesarzu Otonie – polskiej wersji popularnego romansu rycerskiego o cesarzu Oktawianie (Ottonie). Aby pokazać specyfikę rosyjskiego etapu dziejów tego interesującego utworu, we wstępnej części monografii przypomniano jego genezę i szczegółowo scharakteryzowano staropolską prozaiczną parafrazę niemieckiego romansu Eine schöne und kurzweilige Histori von dem Keyser Octaviano, seinem weib und zweien sünen autorstwa Wilhelma Salzmanna. Ustaliwszy najbardziej prawdopodobne źródło rosyjskiego przekładu, za jakie uznano siedemnastowieczną edycję Historii o cesarzu Otonie, podjęto w oparciu o zachowane odpisy przekładu (których liczbę zweryfikowano) próbę oceny strategii translatorskiej anonimowego autora. Porównanie polskiego oryginału z przekładem ujawniło, że starał się on zachować fabułę i wszystkie osobliwości kompozycji pierwowzoru, jednak nie ustrzegł się błędów wynikających z interferencji językowej. Osobliwością przekładu jest wyraźnie rzucające się w oczy wielosłowie, którego przyczyną bywają kłopoty ze znalezieniem rosyjskiego jednowyrazowego ekwiwalentu polskich leksemów i skłonność tłumacza do maksymalizacji określeń.
Rękopiśmienna forma transmisji staroruskiego przekładu Historii o cesarzu Otonie (w odróżnieniu od petryfikującego polski tekst druku) wpływała na pojawianie się w kolejnych odpisach mniejszych bądź większych odstępstw od pierwowzoru, ale równocześnie stwarzała doskonałą okazję do samodzielnych amplifikacji bądź redukcji motywów zbędnych z punktu widzenia kopisty-redaktora, ujawniających jego upodobania estetyczne i świadome dążenie do stworzenia na kanwie wielowątkowego oryginału swojej niepowtarzalnej wersji głównego wątku romansu. Analiza zachowanych odpisów pozwoliła wyodrębnić ponad dziesięć redakcji i wariantów przekładu romansu końca XVII – XVIII w., adaptacje teatralne i oryginalne przetworzenia romansowej fabuły w historie budujące, czyli Opowieść o carycy i lwicy oraz Opowieść o rzymskim cesarzu Antonie.
Ponieważ tekst staroruskiego przekładu Historii o cesarzu Otonie nigdy dotąd nie był publikowany, a znajomość jego odpisów wśród badaczy jest znikoma, w drugiej części monografii zamieszczono transkrypcje czterech rękopiśmiennych redakcji przekładu oraz teksty towarzyszących romansowi historyjek o niezwykłej płodności, tj. Historię o zacnej płodności, Historię o grabinej Altdorfskiej i powiastkę o Małgorzcie Wierzbosławskiej, która «jednym rodzeniem żywych dziatek trzydzieści i sześcioro porodziła ». Nadto opublikowano oryginalną rosyjską Opowieść o rzymskim cesarzu Antonie z początku XVIII w. i nigdy wcześniej nie wznawianą Bajkę o dwóch carewiczach ze zbiorku Opowiadacz bajek rosyjskich (1787), będącą pierwszą drukowaną parafrazą romansu o cesarzu Otonie.

Dział główny „Śląskich Studiów Polonistycznych” poświęcony został badaniu relacji między filozoficzną, literacką i artystyczną nowoczesnością a materialnością języka i medium. O Benjaminowskim doświadczeniu szoku pisze Grzegorz Marcinkowski. Kacper Bartczak omawia nowoczesną poezję amerykańską w perspektywie materialności języka, Anna Kałuża – nowoczesną sztukę odkrywającą materialność medium, a Jakub Kornhauser śledzi ewolucję obiektu jako materialnego nośnika ekspresji twórczej. Katarzyna Trzeciak opisuje przeobrażenia nowohuckich materialności, a Katarzyna Szopa rewiduje poglądy na feminizm Anny Świrszczyńskiej. Dezydery Barłowski komentuje poglądy Williama Burroughsa w perspektywie genderowej. W dziale Varia znajdziemy artykuły dotyczące m.in.: wyobraźniowych i artystycznych pokrewieństw Brunona Schulza i Tomasza Różyckiego, specyficznego estetyzmu Witolda Gombrowicza oraz dyskusji nad kształtem polskich badań literackich, toczących się w związku z powstaniem Historii literatury polskiej Feliksa Bentkowskiego. Oprócz tego w numerze dział archiwalia (w nim Mowa na pogrzeb Zofii Lipskiej z Potockich w opracowaniu Agnieszki Łatajskiej), omówienia i polemiki oraz kronika.

Na książkę składa się z osiem części. Trzy pierwsze ukazują w innym świetle początki twórczej drogi Wata, poczynając poematu Ja z jednej i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka, poprzez nowe odczytania manifestów w perspektywie intermedialnej, po rozdział określający Wata jako twórcę nie futurystycznego, lecz dadaistycznego. Kolejne trzy teksty przynoszą rewizjonistyczne sposoby odczytania związków z tradycją. Po pierwsze, śródziemnomorską, interesuje mnie nie tyle podejmowanie przez Wata zdeponowanych w kulturze kodów, lecz, jak można by powiedzieć, Śródziemnomorze „ucieleśnione” w osobistym doświadczeniu. Drugi niezwykle ważny obszar tradycji stanowi dla mnie romantyzm. Najpierw rozpoznaję Watowską podmiotowość jako (po)romantyczną, Wyszedłszy od kwestii dotyczących ukształtowania „ja”, przechodzę do najważniejszej dykcji tak modelowanego podmiotu – do elegijności i rozpatruję ją jako specyficzną jakość Watowskiej wrażliwości i sposobu odczuwania świata. Oba „romantyczne” rozdziały prowadzą w efekcie do propozycji przesunięcia granic literatury modernistycznej. Zgodnie z moimi rozpoznaniami należałoby bowiem postrzegać formację romantyczno-modernistyczną jako nieprzerwane continuum, jako jeden obszar nowoczesności. W części ostatniej zajmuję się Notatnikami Wata. Czytam je zgodnie z postulatami krytyki genetycznej, która nie tyle zwraca uwagę na rezultat końcowy pisania, co na sam proces. Wydobyte z archiwum rękopisy Wata są czystym procesem nieustannego pisania, cechującym się nieukierunkowaną potencjalnością i ciągle odraczaną finalnością. Usytuowanie twórczości Wata w nowych kontekstach pozwala w efekcie odkryć ukryte dotąd aspekty i znaczeni jego twórczości.

O twórczości Stanisława Barańczaka – poetyckiej, eseistycznej, translatorskiej, historyczno- i krytycznoliterackiej, a także translatologicznej, w tym krytycznoprzekładowej – wiele już zostało powiedziane i napisane. Istnieje jednak jeszcze jeden jej aspekt, przez ponad trzy dekady stanowiący jej niezbywalny kontekst, a niejednokrotnie i temat, w dodatku bardzo niejednoznaczny: Ameryka.

W biografię Barańczaka wpisana jest bowiem wyraźna cezura, niezwykle istotna dla podejmowanych w tej książce rozważań. Poznańskie życie stanowi etap pierwszy. W Poznaniu Barańczak urodził się w 1946 roku, tutaj chodził do szkoły, założył rodzinę, podjął pracę, zajął się krytyką literacką, translacją i jej teorią, wreszcie, last but not least, pisał wiersze. W roku 1981 zaczyna się natomiast etap drugi – harvardzki, bostoński, amerykański. Okres ten, obejmujący niemal połowę życia poety, trwać będzie do roku 2014 – do jego śmierci.
Ze Wstępu

Niniejsza książka jest znakomitym wprowadzeniem do istotnego problemu twórczości jednego z najwybitniejszych twórców polskiej literatury nowoczesnej. Znajdziemy w niej teksty poświęcone poezji, przekładom, krytyce literackiej i listopisarstwu, a także odniesienia do pracy dydaktycznej Stanisława Barańczaka, kontynuującego wielką tradycję poetów-nauczycieli literatury i kultury polskiej za granicami kraju. Ten właśnie aspekt – ujęcie różnorodności jego amerykańskich „dni i prac” – wydaje mi się w tej konstelacji szkiców o Barańczaku bardzo ważny.
dr hab. Jarosław Fazan

dr hab. Ewa Rajewska – literaturoznawczyni, translatolożka i tłumaczka literacka. Opublikowała m.in. książki Dwie wiktoriańskie chwile w Troi, trzy strategie translatorskie. „Alice’s Adventures in Wonderland” i „Through the Looking Glass” Lewisa Carrolla w przekładach Macieja Słomczyńskiego, Roberta Stillera i Jolanty Kozak (2004), Stanisław Barańczak – poeta i tłumacz (2007) oraz Domysł portretu. O twórczości oryginalnej i przekładowej Ludmiły Marjańskiej (2016).
dr Sylwia Karolak – literaturoznawczyni. Autorka książki Doświadczenie Zagłady w literaturze polskiej 1947–1991. Kanon, który nie powstał (2014). Współredagowała Ślady II wojny światowej i Zagłady w najnowszej literaturze polskiej (2016) oraz Stulecie poznańskiej polonistyki (1919–2019) (2018). Publikowała w „Czasie Kultury”, „Poznańskich Studiach Polonistycznych”, „Slavii Occidentalis”, „Politei” i tomach zbiorowych.

„Epoka nasza jest epoką antologii” – teza Władysława Tatarkiewicza, wyartykułowana jeszcze na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku, nie straciła na aktualności. Antologia wydaje się jedną z form bloku silva o kapitalnym znaczeniu dla współczesnej kultury – w istocie skazanej na jakiś rodzaj selekcjonowania zalewającego półki księgarskie piśmiennictwa. W tomie, który oddajemy do rąk Czytelnika, przyglądamy się przede wszystkim współczesnym antologiom literackim (XX i XXI wieku), nie rezygnując jednak z kontekstu historycznego, pozwalającego uchwycić i zrozumieć zachodzące zmiany. Artykuły zgromadzone w książce prezentują omawianą formę od strony teoretyczno- i historycznoliterackiej, a także prawnej; uwzględniają niezwykle istotne usytuowanie środowiskowe – społeczne i geograficzne antologii, jej powiązanie z określoną wspólnotą symboliczną w kraju i na emigracji; eksponują także dwa czynniki kluczowe dla kształtu wyboru – temat i osobę antologisty. Poetyka form antologijnych rozpatrywana jest także w kontekście szerszym: jako zjawisko bezpośrednio związane z kulturą cytatu, jako jedna z ciekawszych i dotąd nieprzebadanych odsłon intertekstualności.