Wrócę, gdy będziesz spała

„Płonęli gniewem” to napisana w 1934 roku autobiografia i zarazem dziennik żydowskiego nastolatka z Bielska Podlaskiego, ukrywającego się pod pseudonimem „Beniamin R”. W tomie znalazł się też napisany w 1935 roku przez tego samego autora list do wybitnego filologa i językoznawcy Maksa Weinreicha.
W prezentowanych tekstach Czytelnik znajdzie fascynujący opis dzieciństwa i dorastania. Przedstawiona została w nich międzywojenna żydowska kultura młodzieżowa, a także syjonizm, socjalizm, komunizm i ostra rywalizacja między nimi. W tomie znajdują się też opisy katastrofy humanitarnej okresu pierwszej wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej czy też przemocy antyżydowskiej na podlaskiej prowincji w połowie lat trzydziestych XX wieku.
„Płonęli gniewem” jest też zapisem burzliwego procesu dorastania i konfliktów międzypokoleniowych, napięć między światem żydowskiej tradycji a procesami sekularyzacji. Na stronach autobiografii i listu Beniamina R. Czytelnik spotka też takie postaci, jak przyszły premier Państwa Izrael Menachem Begin czy też odwiedzający Polskę w 1931 roku największy hebrajski poeta XX wieku Chaim Nachman Bialik.
W serii ukazały się:
Ludwig Kalisch, Obrazki z moich lat chłopięcych Jecheskiel Kotik, Moje wspomnienia, TOM I Najstarsze pamiętniki Żydów krakowskich: Meir ben Jechiel Kadosz z Brodu, Zwój pana Meira, Jom Tow Lipmann Heller, Zwój nienawiści Jecheskiel Kotik, Moje wspomnienia, TOM II Estera Rachela Kamińska, Boso przez ciernie i kwiaty. Memuary „matki teatru żydowskiego” Mordechaj Aron Gincburg, Awiezer. Wyznania maskila

„Są tylko cztery ściany i okno, do którego zbliżyć się nie wolno, i ja, i mój ból, ja i moje cierpienie, ja i sieroctwo moje. I sączy się kropelkami żrącego serca jadu przekorny, wrogi czas. Tężeją w miejscu dni, w napięciu rozpaczliwego wyczekiwania. Spędzam tygodnie, leżąc na tapczanie jak porzucony i zapomniany łachman, histerycznie rozedrgany kłębek nerwów” – napisał w swoim dzienniku ukrywający się po aryjskiej stronie Sewek Okonowski. Autor, w dramatyczny sposób rozdzielony ze swoją rodziną w czasie powstania w warszawskim getcie, odkrywa przed czytelnikiem świat psychiczny jednostki pochłoniętej przez ból i tęsknotę za najbliższymi, dręczonej wyrzutami sumienia. Nieustanne falowanie zwątpienia i nadziei na spotkanie z najbliższymi, zwłaszcza z ukochaną żoną Hadasą, przenika tekst z niezwykłą siłą. Mimo że zapis uczuć i refleksji (tytułowe „łzy i myśli”) dominują w tekście, to jednak znajdziemy w zapiskach Sewka bogatą część informacyjną: od plastycznego opisu bujnego żydowskiego życia w przedwojennym Słonimie, przez realia codziennego bytowania w kryjówce podczas powstania w getcie, aż do opisu napiętych (a czasem wręcz wrogich) relacji między Sewkiem a ukrywającymi go Polakami.

Na podwórku mojego rodzinnego domu stało w wielkiej donicy drzewo cytrusowe, które dzielnie rozkwitało wśród jabłoni, chwastów i agrestu. Pod nim mój dziadek w bezzębnych ustach trzymał papierosa bez filtra, podczas gdy reszta spoczywała w kieszeni na jego piersi. Czasami na ramieniu siadała mu udomowiona, kulawa sroka, która dziobem wyrywała jedną bibułkę wypełnioną tytoniem i leciała w tajemnicze miejsce schować zdobycz. Scena ta powtarzała się wielokrotnie.

Na bajkę nie ma pytań – brzmiało powtarzane kiedyś żydowskie przysłowie. Cudami nie mniejszymi niż czyny Elimelecha były i to drzewo cytrusowe, i udomowiona sroka. Nie do uwierzenia była też historia mojej prababki, która przez wojnę ukrywała żydowskiego przechrztę, a następnie wzięła z nim ślub. Na tym samym podwórku, gdzie bawiłem się latami, w miejscu po starym domu i chlewiku, w którym mój przyszywany pradziad ukrywał się przed Niemcami, patrzyłem przez liście na słońce i księżyc, widziałem przemijanie i wzrastanie, całe piękno i grozę życia. Żyłem z tą przeszłością i przyszłością, prawdą i zmyśleniem, stopiony z nieskończonością, więc również nicością, która tak często spoglądała na mnie, a ja – na nią.

Na początku bowiem było słowo bejt, czyli dom.

Wiedeń, 1938 rok. Czternastoletnia Lisa Jura, młoda pianistka zakochana w muzyce klasycznej, obserwuje zmiany zachodzące w jej ukochanym mieście: nazistów przemierzających ulice, prześladowania Żydów, zamieszki. Po nocy kryształowej rodzice postanawiają wysłać Lisę w bezpieczne miejsce. Pociągi ewakuujące żydowskie dzieci (tzw. Kindertransporty) opuszczają stolicę Austrii, kierując się do Holandii i Anglii. Na kilka miesięcy przed początkiem wojny Lisa trafia do Londynu, gdzie wraz z innymi nastoletnimi uchodźcami zostaje umieszczona w internacie na Willesden Lane 243, który wkrótce staje się jej drugim domem. Poznaje Ginę, Aarona, Güntera, Paula i Johnny’ego. Wspólnie zakładają Komitet do Zniesienia Wszelkiego Zła, którego tajnym sygnałem rozpoznawczym stają się pierwsze akordy Koncertu fortepianowego Edvarda Griega. Lisa dojrzewa, przeżywa pierwszą miłość, spotyka ludzi, dzięki którym może realizować marzenie o karierze pianistki koncertowej. Odcięta od rodziny, nigdy nie zapomina słów, którymi pożegnała ją matka: „Musisz mi obiecać… że nie rozstaniesz się z muzyką. Muzyka ci pomoże, dasz sobie radę. Niech będzie twoją najlepszą przyjaciółką, Lisełe”… Bohaterka książki, Lisa Jura-Golabek, po wydarzeniach opisanych w książce wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1949 roku wyszła za mąż za poznanego w Europie żołnierza francuskiego ruchu oporu o polskim pochodzeniu – Michela Golabek. Para przeniosła się do Los Angeles, gdzie Lisa uczyła gry na fortepianie. Pasję muzyczną przekazała córkom oraz wnuczkom, które zostały pianistkami koncertowymi. W Los Angeles zamieszkały również siostry Lisy: Sonia, wraz z mężem Solem, oraz Rosie, z mężem Leo i córką Ester. Lisa Jura­Golabek przez całe życie wspierała działalność charytatywną, uczestnicząc w koncertach na rzecz hospicjów dla chorych na AIDS oraz badań nad rakiem. Zmarła w 1997 roku. Autorka książki, Mona Golabek, to światowej sławy pianistka nominowana do nagrody Grammy, laureatka wielu plebiscytów i konkursów pianistycznych. Wraz z siostrą Renée Golabek­Keye poświęciła się popularyzacji muzyki klasycznej, kontynuując tym samym misję matki, Lisy Jura­Golabek.

Siła żydowskiej dyplomacji Dla Davida Harrisa działalność na rzecz społeczności żydowskiej to życiowa misja, którą przez ponad trzydzieści lat realizował jako dyrektor generalny American Jewish Committee. W szczerej rozmowie z Agnieszką Markiewicz odpowiada na pytania o żydowskie wpływy w amerykańskiej i światowej polityce, o pamięć o Holokauście, antysemityzm, relacje polsko-żydowskie. Jaką rolę odgrywa na arenie międzynarodowej Izrael? Kto jest odpowiedzialny za sytuację Palestyńczyków? Jakie błędy popełnił Zachód względem Putina i co powinien dziś zrobić dla Ukrainy? Opowiadając historię swoją i swojej rodziny, David Harris przedstawia perspektywę, która pozwala lepiej zrozumieć wyzwania, przed jakimi dziś stoimy. Jego głos jest dziś potrzebny bardziej niż kiedykolwiek. David Harris jest najlepszym rzecznikiem Izraela i Żydów, jakiego znam. Ma świetne pióro, pisze mądrze i przekonująco. Jest znakomitym analitykiem. To ważny głos w relacjach polsko-żydowskich. Marian Turski prezydent Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego Jak powiedział kiedyś mój Ojciec, David Harris to „prawdziwy mensch, pełen pasji i troskliwości lider żydowski”. Od działalności na rzecz Żydów sowieckich przez wsparcie japońskiej społeczności żydowskiej aż po kluczową rolę w Polsce i na świecie – w ciągu ostatnich 35 lat doświadczałem, jak prawdziwe były jego słowa. Michael Schudrich naczelny rabin Polski David Harris w dużej mierze przyczynił się do przekonania Kongresu, że Polska powinna zostać przyjęta do NATO nie tylko ze względów strategicznych, ale także moralnych. Maciej Kozłowski b. chargé d’affaires Ambasady RP w USA, b. ambasador RP w Izraelu Wybitny erudyta i wizjoner. David Harris wyróżnia się głęboką znajomością polskiej historii. AJC, którym kierował, jako pierwsza organizacja żydowska na świecie nawiązało bezprecedensowe partnerstwo z polskimi władzami, oparte na dialogu i współpracy. Ewa Junczyk-Ziomecka b. minister w Kancelarii Prezydenta RP, konsul generalna RP w Nowym Jorku David Harris od początku aktywnie wspierał polskie członkostwo w NATO, co wyraził najdobitniej w 1997 roku, występując przed Komisją Spraw Zagranicznych Senatu USA. Jerzy Koźmiński b. ambasador RP w USA Dziękuję Davidowi Harrisowi za oddanie stosunkom polsko-amerykańskim, polsko-żydowskim oraz walce o wolność i demokrację. Daniel Fried b. ambasador USA w RP, b. zastępca sekretarza stanu

Autor zastanawia się, co to znaczy być Żydem w obliczu niebezpiecznej radykalizacji poglądów, portretuje ludzi i panujące wśród nich nastroje, przyjmując postawę uważnego i wrażliwego obserwatora. Ta wydana w 1934 roku, przenikliwa, niemal złowieszcza, a dziś zadziwiająco aktualna książka to nie tylko próba uchwycenia momentu dziejowego i naszkicowania charakteru epoki, ale też „ryzykowny akt szczerości” autora, który w świecie powszechnego rozgorączkowania stara się zachować jasność umysłu, broniąc swojego prawa do samotności.