Z doliny łez

„Dziennik 1939. Megila życia” to wydany przez Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma pierwszy tom „Dziennika” spisanego przez Chaima Arona Kapłana w latach 1933–1942. Przetłumaczony i opracowany przez Blankę Górecką-Nissan tekst inicjuje pierwsze pełne wydanie wspomnień Kapłana w języku polskim. Projekt polskiej edycji Dziennika Ch.A. Kapłana, realizowany przez Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, jest pierwszym kompletnym wydaniem Dziennika i pierwszym jego szerszym przekła­dem na język polski. Początkowe zeszyty Dziennika, opisujące lata międzywojenne, nigdy nie ukazały się drukiem. Tekst z okresu wojennego został opublikowany po raz pierwszy w języku angielskim w 1965 roku, jednak tak jak w przypadku dostępnych tłumaczeń na języki francuski, niemiecki, duński i japoński, opracowanie to ingeruje w jego treść, pomijając znaczne partie materiału.

Dla czytelników, których poruszył Dziennik Anne Frank oraz Tatuażysta z Auschwitz

Gdy w 1940 roku Hitler zaatakował Holandię, Edith van Hessen była uczennicą znanego holenderskiego gimnazjum. Była także Żydówką. W tym samym miesiącu, w którym zaczęła ukrywać się Anne Frank, Edith wysłano do odważnej protestanckiej rodziny, gdzie zamieszkała pod przybranym nazwiskiem i przeżyła, udając nie-Żydówkę. Jedną trzecią ukrywających się holenderskich Żydów Niemcy odkryli i zamordowali; w ten sposób zginęła większość członków rodziny Edith.

Jej pamiętnik powstał w oparciu o zapiski z dzienników, które prowadziła jako nastolatka w okupowanej Holandii, listów z okresu wojny i wspomnień dorosłej ocalałej. Historia Edith, w której autorka relacjonuje wydarzenia z czasów wojny i opowiada o tym, co wtedy czuła, jest afirmacją życia, miłości i wyjątkowej odwagi.

Trzyma w napięciu jak Dziennik Anne Frank, wstrząsający, pouczający, zdumiewa potęgą odwagi.
„The Guardian”

Historia Edith, wspomnienia dziewczynki podobnej do Anne Frank, której – w odróżnieniu od Anne - udało się przeżyć, jeszcze dobitniej przedstawia minione czasy grozy, choć nie jest opowieścią grozy. Zła i smutku w niej nie brak, lecz przyćmiewa je dobroć, śmiałość i hart ducha.
Roy Blount Jr.

Co to jest przeznaczenie? I kiedy nie jest przypadkiem – pytała, kiedy siedzieliśmy w jej londyńskim mieszkaniu. I jeszcze, dlaczego ona? Bo jeśli została wybrana, to przecież tak, jakby ktoś jej powierzył tych wszystkich, których pochłonęło piekło Szoah. A ona nie chciała tak o sobie myśleć, bo to by była wielka próżność, wręcz zarozumiałość z jej strony. Nie czuła się wybrana. Ale, jeśli ktoś gdzieś jednak widział sens, aby właśnie ona, dziewczynka z Krakowa, miała przeżyć, to był w tym naznaczeniu nieomylny. Nikt tak jak Lili Stern nie okazywał wdzięczności tym, którzy w czasach nieludzkich znaleźli w sobie ludzkie odruchy. Nikt tak jak Lili nie opowiadał o Krakowie, o Polsce, o tym jak ważne jest pojednanie i budowanie mostów. Jak ważne jest mówienie o tym, co łączy, nie dzieli. Lili Stern­‑Pohlmann, cudem uratowana z Holokaustu przez niemiecką urzędniczkę i biskupa Andrzeja Szeptyckiego odeszła 15 września 2021 roku. Nam zostawiła swoją opowieść.

Książka przedstawia relację Icchaka Cukiermana ps. „Antek”, jednego z przywódców podziemia w getcie warszawskim i organizatorów podziemnego życia społecznego, zastępcy komendanta Żydowskiej Organizacji Bojowej Mordechaja Anielewicza.
W posłowiu do książki profesor Władysław Bartoszewski podkreśla wagę tego materiału „z punktu widzenia historii Polski, historii Żydów w Polsce, a może nawet więcej: z punktu widzenia historii drugiej wojny światowej, historii społecznej, historii formacji ludzi, którzy wtedy żyli, tego pokolenia, które wtedy działało. […] Zresztą tym czytelnikom polskim, którzy będą uważali, że Cukierman jest ostry w ocenach wobec Polaków, trzeba powiedzieć, że jest on jednym z bardzo nielicznych autorów bardzo ostrych w ocenie Żydów. […] Do jego ocen należy przyłożyć miarę jego usposobienia, temperamentu, kondycji autorskiej. Jeśli się tę miarę zastosuje, to można pominąć pewne względne niesprawiedliwości, nieścisłości, błędy zawarte w jego pracy, która pozostanie jednak jednym z podstawowych źródeł do znajomości stanów świadomości ważnego środowiska, żyjącego wtedy obok nas, choć nie z nami”.

Publikacja składa się z dwóch części: naukowej i źródłowej. W pierwszej swoje artykuły zaprezentowali: dr hab. prof. UJK Jerzy Gapys, dr hab. Elżbieta Słabińska, dr Edyta Majcher-Ociesa, dr Tomasz Domański, dr Marek Maciągowski, Agnieszka Dziarmaga i Bartłomiej Gierasimowicz. Dotyczą one: kultury i przejawów religijności społeczności wyznania mojżeszowego, szkolnictwa, aktywności gospodarczej ludności żydowskiej, wizerunku Chmielnika jako przykładowego sztetla tego okresu, eksterminacji Żydów podczas II wojny światowej oraz Polaków ratujących Żydów. Ostatni tekst zajmuje się kwestiami wykorzystania prac nadesłanych na konkurs w procesie edukacyjnym. Artykuły znajdujące się w pierwszej części opierają swój wywód na pracach konkursowych. Uzupełniają i prostują informacje przekazane przez rozmówców. W drugiej części publikacji zaprezentowane zostały prace nadesłane na konkurs „Nasi sąsiedzi – Żydzi”. Są to wywiady przeprowadzone z osobami, najczęściej Polakami, pamiętającymi czasy II Rzeczypospolitej i II wojny światowej, na temat żyjących wówczas Żydów. W trzech edycjach konkursu „Nasi sąsiedzi – Żydzi” wzięło udział 58 uczniów, którzy przygotowali 33 wywiady. Prace uzupełniają 33 zdjęcia. Uczniowie przeprowadzili wywiady z 47 osobami. Rozmówcy nastawieni byli pozytywnie do społeczności żydowskiej, ale pojawiły się również wypowiedzi krytyczne. Analizując relacje, należy pamiętać, że są to wspomnienia osób, które podczas wojny były dziećmi.

Książka Marty Kubiszyn to dobrze przemyślana i precyzyjnie skonstruowana monografia podsumowująca wieloletnie zainteresowania naukowe autorki. Wpisuje się ona w kulturoznawczy nurt badań nad pamięcią zbiorową Zagłady, wnosząc istotny wkład w tę dziedzinę zarówno na poziomie teoretycznym, jak i opisowym. Do badań pamięciologicznych autorka wprowadza kategorię „współpamięć”, którą definiuje jako […] poszerzenie pamięci wspólnoty rozumianej geograficznie o świadomość obecności innego w danym miejscu. Proces poszerzania pamięci jest tu przedstawiony jako przedmiot działalności animatorów kultury, którzy odkrywają i dokumentują zapomniane lub wymazane ślady przeszłości, by tworzyć nowe, postpamięciowe narracje, przyjmując kształt projektów artystycznych i edukacyjnych.

Fragment recenzji wydawniczej dr hab. Małgorzaty Fabiszak, prof. UAM