Zagłada Żydów Studia i Materiały /Rocznik 10/

Wiedeń, 1938 rok. Czternastoletnia Lisa Jura, młoda pianistka zakochana w muzyce klasycznej, obserwuje zmiany zachodzące w jej ukochanym mieście: nazistów przemierzających ulice, prześladowania Żydów, zamieszki. Po nocy kryształowej rodzice postanawiają wysłać Lisę w bezpieczne miejsce. Pociągi ewakuujące żydowskie dzieci (tzw. Kindertransporty) opuszczają stolicę Austrii, kierując się do Holandii i Anglii. Na kilka miesięcy przed początkiem wojny Lisa trafia do Londynu, gdzie wraz z innymi nastoletnimi uchodźcami zostaje umieszczona w internacie na Willesden Lane 243, który wkrótce staje się jej drugim domem. Poznaje Ginę, Aarona, Güntera, Paula i Johnny’ego. Wspólnie zakładają Komitet do Zniesienia Wszelkiego Zła, którego tajnym sygnałem rozpoznawczym stają się pierwsze akordy Koncertu fortepianowego Edvarda Griega. Lisa dojrzewa, przeżywa pierwszą miłość, spotyka ludzi, dzięki którym może realizować marzenie o karierze pianistki koncertowej. Odcięta od rodziny, nigdy nie zapomina słów, którymi pożegnała ją matka: „Musisz mi obiecać… że nie rozstaniesz się z muzyką. Muzyka ci pomoże, dasz sobie radę. Niech będzie twoją najlepszą przyjaciółką, Lisełe”… Bohaterka książki, Lisa Jura-Golabek, po wydarzeniach opisanych w książce wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1949 roku wyszła za mąż za poznanego w Europie żołnierza francuskiego ruchu oporu o polskim pochodzeniu – Michela Golabek. Para przeniosła się do Los Angeles, gdzie Lisa uczyła gry na fortepianie. Pasję muzyczną przekazała córkom oraz wnuczkom, które zostały pianistkami koncertowymi. W Los Angeles zamieszkały również siostry Lisy: Sonia, wraz z mężem Solem, oraz Rosie, z mężem Leo i córką Ester. Lisa Jura­Golabek przez całe życie wspierała działalność charytatywną, uczestnicząc w koncertach na rzecz hospicjów dla chorych na AIDS oraz badań nad rakiem. Zmarła w 1997 roku. Autorka książki, Mona Golabek, to światowej sławy pianistka nominowana do nagrody Grammy, laureatka wielu plebiscytów i konkursów pianistycznych. Wraz z siostrą Renée Golabek­Keye poświęciła się popularyzacji muzyki klasycznej, kontynuując tym samym misję matki, Lisy Jura­Golabek.

Słynny niemiecki historyk dokonuje przenikliwej analizy ogólnoeuropejskiej wrogości wobec Żydów. Genezy nowoczesnego antysemityzmu doszukuje się w powiększającym się pod koniec XIX wieku dystansie społecznym między szybko emancypującą się mniejszością żydowską a dużo wolniej przekształcającymi się wspólnotami chrześcijańskimi. Wzrost demokracji i poszerzające się prawa wyborcze paradoksalnie sprzyjały tejże wrogości, gdyż sukcesy żydowskie uznawano za nieuprawnione, odnoszone kosztem tzw. narodów gospodarzy. Aly pokazuje, jak nowoczesny antysemityzm karmiony przez nacjonalizmy, kryzysy gospodarcze i społeczne konflikty został zręcznie wykorzystany przez niemieckich okupantów w czasie II wojny światowej do realizacji polityki eksterminacji Żydów.

16 listopada 1940 teren getta warszawskiego, oddzielony od innych części miasta ceglanym murem, został oficjalnie zamknięty. Getto dla Żydów w okupowanej przez Niemców stolicy przedwojennej Polski zostało utworzone półtora miesiąca wcześniej, 2 października 1940 r., zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego, Ludwika Fischera. W osiemdziesięciolecie tych wydarzeń Żydowski Instytut Historyczny oddaje w ręce czytelników katalog wyjątkowej ekspozycji. W książce znalazły się prezentowane na wystawie rysunki, fotografie oraz teksty źródłowe pochodzące przede wszystkim z konspiracyjnego archiwum getta, opracowanego przez działającą pod przewodnictwem Emanuela Ringelbluma grupę Oneg Szabat. Prezentowane w katalogu materiały pogrupowane zostały w jedenastu sekcjach odpowiadających poszczególnym stanowiskom w przestrzeni wystawienniczej. Zbiory te wzbogacają trzy eseje przygotowane przez autorów wystawy: Pawła Śpiewaka, Annę Duńczyk-Szulc i Piotra Rypsona. (…) Nie jest to wystawa dydaktyczna. Nie ma charakteru narracyjnego. Nikt nie prowadzi widza za rękę. Nie dostaje prostych komunikatów. Pozostawiamy widzom swobodę poruszania się po wystawie i wymagamy, czy oczekujemy, skupienia, uwagi i własnej refleksji.

Fragment Wstępu

Opublikowane w 1876 roku Grzechy młodości to jedna z najważniejszych autobiografii okresu żydowskiego oświecenia. Skonstruowane eklektycznie dzieło zawiera fragmenty wpisów z dziennika, późniejsze do nich komentarze, urywki korespondencji oraz utwory poetyckie. Autor – ukryty pod pseudonimem czyniącym z niego żydowskiego everymana – opisuje drogę swoich intelektualnych poszukiwań, która prowadzi go od religijnej ortodoksji ku fascynacji ideami oświeceniowymi i późniejszemu rozczarowaniu nimi. Jego głos, krytyczny wobec tradycyjnego żydowskiego wychowania i zbyt wczesnego zawierania aranżowanych małżeństw, w XIX wieku był głosem pokolenia. Dziś Grzechy młodości można czytać jako uniwersalną historię o szukaniu własnego miejsca w świecie.

W serii ukazały się:

Ludwig Kalisch, Obrazki z moich lat chłopięcych

Jecheskiel Kotik, Moje wspomnienia, TOM I

Najstarsze pamiętniki Żydów krakowskich: Meir ben Jechiel Kadosz z Brodu, Zwój pana Meira, Jom Tow Lipmann Heller, Zwój nienawiści

Jecheskiel Kotik, Moje wspomnienia, TOM II

Estera Rachela Kamińska, Boso przez ciernie i kwiaty. Memuary „matki teatru żydowskiego”

Mordechaj Aron Gincburg, Awiezer. Wyznania maskila

Beniamin R., „Płonęli gniewem”. Autobiografia młodego Żyda

Rachela Fajgenberg, Dziewczęce lata. Młodość w poleskim sztetlu

Kadia Mołodowska, Spadek po pradziadku. Opowieść

Natan Sternharz, Dni Natana

Josef R. Ehrlich, Droga mojego życia. Wspomnienia byłego chasyda

Mendele Mojcher Sforim, Szlojme od reb Chaima

Adele von Mises, Ciotka Adela opowiada…

Icchok Lejbusz Perec, Mgliste lata dzieciństwa. Wspomnienia z Zamościa

Malka Lee, Oczami dziecka

Awraham Ber Gotlober, Wspomnienia z moich lat młodzieńczych

Jaakow ha-Lewi Lewin, Wspomnienia z dni polskiego buntu, 1830-1831

Izrael Jehoszua Singer, Wspomnienia ze świata, którego już nie ma

Paulina Wengeroff, Wspomnienia babki. Obrazy z dziejów rosyjskich Żydów w XIX wieku, t. 1

Paulina Wengeroff, Wspomnienia babki. Obrazy z dziejów rosyjskich Żydów w XIX wieku, t. 2

Od lipca 1942 roku stosowano w Auschwitz procedurę, według której nowo przybyłe transporty natychmiast poddawano selekcji i niezwłocznie likwidowano Żydów uznanych za niezdolnych do pracy. […] Zarządzenie Himmlera z 19 listopada 1942 roku mówiące, że Generalne Gubernatorstwo ma zostać uwolnione od Żydów do końca roku, symbolizuje zwrot w kierunku „ostatecznego rozwiązania”, które odtąd jego egzekutorzy systematycznie przyspieszali. (Fragmenty książki).

Co doprowadziło do Holokaustu, którego ponurym symbolem stało się Auschwitz? Hans Mommsen przedstawia uwarunkowania rozwoju systemu eksterminacji ludności żydowskiej. Śledzi wzmacnianie sentymentów antysemickich w Republice Weimarskiej, pozbawianie Żydów praw, wywłaszczanie i rosnącą przemoc, której symbolem stała się noc kryształowa. Opisuje wprowadzenie ustaw norymberskich, politykę przesiedleń i wizję terytorialnego „rozwiązania kwestii żydowskiej”, a wreszcie systematyczne deportacje i mordy. Analizuje narastającą brutalizację czasów wojny, fanatyzm i upojenie władzą sprawców zbrodni. Wszystkie te czynniki społeczne, ekonomiczne i historyczne doprowadziły do tego, że latem 1942 roku rozkaz „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” na skalę ogólnoeuropejską został wprowadzony w życie.
Hans Mommsen (1930–2015) był profesorem Uniwersytetu Ruhry w Bochum, zajmującym się historią społeczną Niemiec, dziejami Republiki Weimarskiej i Trzeciej Rzeszy.

Ela Sidi napisała, z bardzo osobistej perspektywy, książkę o swoim długim spotkaniu z krajem, gdzie w ekstremalnych warunkach – w cieniu wojen, ataków terrorystycznych i rakiet, wśród krańcowych różnic etniczno-religijnych i kulturowych – formuje się i z pokolenia na pokolenie zmienia młody naród izraelski, a także o roli, jaką w tym procesie wypełniły kolejne alije Żydów z Polski.
W jej opowieści, tak jak w Izraelu, przeszłość realnie egzystuje w teraźniejszości, opis wydarzeń sprzed lat splata się z aktualnymi doniesieniami. Poznajemy konkretnych ludzi, koleje ich losu, to co ich łączy lub wręcz przeciwnie – mocno dzieli, widzimy, jak w niezliczonych sporach i kompromisach toczy się izraelska codzienność, czytamy o miejscach, do których nam samym pewnie nigdy nie udałoby się dotrzeć. Ten świat w wielu swoich aspektach wyda się nam zapewne bardzo egzotyczny, ale rozpoznamy w nim także niebagatelną część najnowszej polskiej historii. I co naprawdę niezwykłe, odkryjemy, że dzielimy czasem… to samo wspomnienie.