Zagłada Żydów Studia i Materiały /Rocznik 12/

Haga, 1942 rok. Jedynym sposobem na ocalenie Lien, dziewięcioletniej Żydówki, przed nazistowskimi prześladowaniami jest oddanie jej do rodziny zastępczej. Po wojnie uratowana przed Holokaustem dziewczynka dowiaduje się, że jej rodzice i niemal wszyscy bliscy zginęli. Z czasem relacje z nową rodziną się pogarszają, a w końcu z niejasnych przyczyn więzi zostają całkowicie zerwane. Tajemnicę stara się rozwikłać Bart van Es, wnuk rodziców zastępczych Lien, który postanawia opowiedzieć jej historię, poszukując odpowiedzi na dręczące go pytanie: dlaczego żydowską dziewczynkę wymazano z rodzinnej pamięci? Dziewczynka z wycinanki to mistrzowskie połączenie książki historycznej, reportażu i biografii. Podróżując w czasie i przestrzeni, van Es rozlicza się nie tylko z przeszłością własnej rodziny. Opisuje również niejednoznaczną postawę Holendrów wobec niemieckiego okupanta, odsłaniając ciemne strony liberalnego i tolerancyjnego społeczeństwa. Bart van Es, brytyjski historyk literatury, z urodzenia Holender, którego dziadkowie ukrywali żydowską dziewczynkę w czasie II wojny światowej, opowiada historię jej uratowania, łącząc wnikliwą pracę naukowca, umiejętność empatycznego wsłuchania się w cudzy los i imponującą odwagę konfrontowania się z czarnymi stronami pomocy. Ważna, przejmująca książka. Anna Bikont, autorka książki Sendlerowa. W ukryciu Pełna współczucia przemyślana książka. To jednocześnie portret wyjątkowej kobiety i świadectwo tego, jak ważne jest wzajemne zrozumienie. Skomplikowana opowieść, która podnosi na duchu. „Kirkus Reviews” Głęboko poruszająca. Prosta, pełna niedopowiedzeń proza godna W.G. Sebalda. „The Guardian” Zniuansowana, poruszająca i wyjątkowa opowieść o ukrywanym dziecku. „Publishers Weekly” Niezwykle potrzebna książka – choć przepełniona cierpieniem i tragedią, daje szansę na pocieszenie. „The Times” UK Dziewczynka z wycinanki przypomina o tym, jakie bogactwo kryje się w archiwach i jakie skarby można tam odnaleźć. „Times Literary Supplement” Bart van Es wykłada literaturę angielską na Uniwersytecie Oksfordzkim (St. Catherine’s College). Jest autorem książek naukowych Spenser’s Forms of History, Shakespeare in Company i Shakespeare’s Comedies: A Very Short Introduction. Urodzony w Holandii, mieszka z rodziną w Wielkiej Brytanii. Jego Dziewczynka z wycinanki otrzymała główną nagrodę Costa Book Awards 2018.

To dzieło brytyjskiego historyka Paula Johnsona (ur. 1928) jest tyleż monumentalne co „osobiste”, jak stwierdza sam autor. Johnson, konserwatysta, katolik i skandalista obyczajowy, autor licznych książek z dziedziny historii, napisał tę opowieść o losach narodu żydowskiego niejako z potrzeby serca i z życzliwością wykraczającą poza suchy warsztat historyka. Nie miały to również być zwykłe dzieje określonej populacji, lecz poszukiwanie odpowiedzi na pytania niemal metafizyczne: co kryje się za wolą przetrwania Żydów, jakie przesłanie niesie kilka tysięcy lat ich istnienia, najpierw w swoim kraju, potem w rozproszeniu po świecie, wreszcie znów „u siebie”? Johnson spogląda na ich los jak na przypowieść o człowieku, jego determinacji i zmaganiach z opresją, z której w ostatnim stuleciu naród żydowski niemal na zasadzie cudu i mimo straszliwych ofiar jednak się wydobywa. Ta frapująca narracja obejmuje cztery tysiące lat historii, choć XX wiek zajmuje w niej zdecydowanie najwięcej miejsca. W tej partii Johnson pokazuje Żydów jako społeczność nowoczesną, pragmatyczną, zdolną do samostanowienia. I choć nie ulega stereotypom tradycyjnej historiografii, wieńczy swoje dzieło pięknym nawiązaniem do mitu „narodu wybranego”: „Żydzi wierzyli, że są narodem szczególnym tak jednomyślnie i tak namiętnie, przez tak długi czas, że stali się nim naprawdę. Rzeczywiście mieli rolę do odegrania, ponieważ napisali ją sobie”.

Ponad sto osób, świadków i uczestników, kobiet, mężczyzn i dzieci – ocalonych – przedstawia nieubarwione, poruszające obrazy świata gett, obozów koncentracyjnych i marszów śmierci. Ich głosy składają się na opowieść o wymordowaniu przez reżim nazistowski ponad sześciu milionów ludzi, w większości Żydów. Świadectwa te poruszają tym bardziej, że świadkowie wspominają też lata przedwojenne, kiedy "życie było bardzo dobre i żyliśmy jak inni...". Mówią też o czasach powojennych, o próbach powrotu do życia, nie zawsze udanych. Jednak wśród historii mówiących o niewyobrażalnych potwornościach są i takie, które świadczą o nadziei i przetrwaniu.

Kiedy powstał naród żydowski? Cztery tysiące lat temu, czy też wyszedł spod pióra żydowskich historyków w XIX w., którzy wykorzystując tradycję biblijną odtworzyli dzieje ludu, stanowiące podstawę do kształtowania przyszłego narodu?

W duchu historii kontrafaktycznej profesor Shlomo Sand zabiera nas w podróż przez "długą" historię Żydów. Czy mieszkańcy Judei zostali wypędzeni po zburzeniu Drugiej Świątyni w 70 r. n.e., czy jest to chrześcijański mit, który przeniknął do żydowskiej tradycji? Autor pokazuje, jak od XIX wieku czas biblijny zaczął być traktowany przez pierwszych syjonistów jako czas historyczny, czas narodzin narodu.

Nie jest to kronika wydarzeń, ale przede wszystkim krytyka obowiązujących historycznych dogmatów. Autor rozpoczyna od pytania zadanego przez historyka Marcela Detienne'a: jak "odnacjonalizować" historie narodowe? Próbuje też wskazać co było faktem, a co projekcją w przeszłość narodowych marzeń.

Shlomo Sand, profesor historii na uniwersytecie w Tel Awiwie urodził się w Linzu (Austria) w 1946 roku. Zajmuje się historią idei i rolą inteligencji we współczesnym społeczeństwie, związkami kina z historią oraz rolą idei narodowej w budowie państw. Tematom tym poświęcił wiele artykułów i książek w językach francuskim, angielskim i hebrajskim.

Antony Polonsky i Anna Jarmusiewicz ponownie włączają się do dialogu o stosunkach polsko-żydowskich, kładąc nacisk na dyskusję o wspólnym dziedzictwie. Profesor Antony Polonsky już w drugiej połowie lat 80. swoimi rocznikami „Polin” zainicjował tego typu światową debatę. Dyskusja taka może sprzyjać poszerzeniu wiedzy oraz pokazać z innej strony prawdziwe, pełniejsze dzieje Polski – kraju przez wieki wielonarodowego i wielokulturowego, który swoją historię i kulturę dzielił z historią i kulturą innych narodów.
Książka przybliża polsko-żydowskie dziedzictwo w wielu aspektach życia: począwszy od spraw polityczno-prawnych, przez gospodarcze, duchowe, kulturowe, na obyczajowych skończywszy. Pokazuje, że tolerancja w Polsce, w pewnych okresach większa niż w innych krajach europejskich, sprzyjała rozwojowi różnych nacji – a szczególnie ważna była dla historii i tożsamości Żydów. Autorzy podkreślają, jak bogate i często komplementarne były nasze kontakty gospodarcze czy kulturowe oraz duchowe – oryginalne także w skali europejskiej. Pokazują również, że rzeczywistość wspólnych dziejów, również w dawnych wiekach, nie była w żadnej mierze statyczna, choć pozostała po niej różna pamięć.
Książka ma cele poznawcze i edukacyjne, odpowiada na rosnące zainteresowanie tematyką stosunków polsko-żydowskich w różnych generacjach i środowiskach. Po publikację może ią sięgnąć zarówno czytelnik, który chce pogłębić swoją wiedzę, jak i ten, który chciałby tę wiedzę ewentualnie skorygować w świetle kompleksowych analiz prof. Polonsky’ego, opartych na nowych badaniach. Książka pomaga pełniej przedstawić dzieje Polski, jak również wyjaśnić rozbieżności w ocenach naszych tożsamości, autostereotypów i mitów historycznych.
Partnerem projektu jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

W wyniku działalności komisji Bergiera pod koniec lat 90., której celem było wyjaśnienie wszelkich kontrowersji historycznych oraz prawnych w kwestii postawy Szwajcarów podczas II wojny światowej, do wiadomości publicznej podano informację, że w ich kraju są osoby, które przeżyły Holokaust. W zdecydowanej większości szwajcarscy ocalali nie byli obywatelami tego państwa. Pochodzili z Rzeszy Niemieckiej oraz innych państw europejskich. Niektórzy przeżyli obozy koncentracyjne i obozy zagłady, inni uratowali się w ukryciu. Większość przybyła do Szwajcarii po II wojnie światowej