Czescy ekspresjoniści

Michał Koza – doktor literaturoznawstwa, pracuje jako adiunkt w Katedrze Krytyki Współczesnej na Wydziale Polonistyki UJ. Stypendysta Programu Fulbrighta, w ramach którego realizował projekt badawczy na Uniwersytecie w Buffalo. Laureat Stypendium Twórczego Miasta Krakowa 2020 oraz IX edycji konkursu im. Inki Brodzkiej-Wald za rozprawę doktorską poświęconą dyskursom etycznym w literaturze polskiej. Autor tekstów krytycznoliterackich, naukowych i wierszy. Publikował m.in. w „CLCWeb: Comparative Literature and Culture”, „Tekstach Drugich”, „Zagadnieniach Rodzajów Literackich”, „KONTENCIE”, „Popmodernie” i „Miesięczniku Znak”.


Co mają wspólnego etyka i literatura? Książka Michała Kozy proponuje świeże spojrzenie na to, jak teksty literackie włączają się w kulturową produkcję projektów i granic tego, kim jesteśmy i kim możemy być.



Część metodologiczna książki prowadzi przez analizę różnych sposobów etycznego czytania, by uważnie przyjrzeć się używanym w nich pojęciom i nadać im krytyczny, literaturoznawczy sens. Propozycja autora czerpie zwłaszcza z dokonań teorii krytycznej, posthumanizmu i neomarksizmu, zestawiając filozoficzne inspiracje z problemami wyobraźni literackiej, reguły fikcji z produkcją tożsamości i wspólnot, a myślenie etyczne z politycznym.



Zastosowaniu tych metod i technik jest poświęcona dalsza część książki. Autor omawia w niej wiodące trajektorie etyczne w literaturze polskiej w pierwszych dekadach po 1989 roku, na czele z indywidualizacją podmiotu i jego etykopolitycznych wizji „produkcji siebie” (jako konsekwencją późnokapitalistycznych przemian) oraz z patriarchalnym zawłaszczeniem i zakonserwowaniem określonych technik „bycia sobą”. By pokazać te tendencje jako zjawiska literackie, sięga m.in. do tekstów Jolanty Brach-Czainy, Szczepana Twardocha, Olgi Tokarczuk, Izabeli Filipiak, Marcina Świetlickiego i Ignacego Karpowicza, zakorzeniając dostrzegane problemy jeszcze w tekstach twórców Nowej Fali.



Z literaturoznawczych dociekań wyłaniają się ascetyczne, nostalgiczne i nomadyczne linie ujścia etycznej wyobraźni i produkcji literackich podmiotów. Jednocześnie metodologiczno-krytyczny obraz nakreślony w książce Michała Kozy pozostaje otwarty na rozwinięcia, dalsze różnicowanie i kontynuację namysłu nad etycznymi dyskursami kultury.

Przedstawione w tej monografii dociekania obejmują swym zasięgiem dźwiękowy wymiar religijnego i kulturowego dziedzictwa stworzonego przez prawosławne wspólnoty monastyczne od tysiąca lat istniejące na Świętej Górze Athos w Grecji. Badania ukazują zakres i sposób wykorzystania zmysłu słuchu i dźwięków jako kreatorów oraz receptorów materialnej i duchowej rzeczywistości, przejawiającej się w liturgicznym śpiewie, sztuce, a także w mistyce, modlitwie i sposobie życia codziennego mnichów. Mowa także o specyfice cerkiewnej architektury, podporządkowanej akustyce głosu. 

Skalę zaangażowania słuchu w tworzenie i interpretację athoskiej rzeczywistości wyznaczają dwa czynniki – wydobywanie się dźwięków z tworów natury, ludzkiego aparatu głosowego i dzieł ludzkich rąk. W wyniku słuchowej integracji świata dźwięków powstaje akustyczny krajobraz Świętej Góry. Jest on wyrazem emotywnej percepcji rzeczywistości, która zyskuje przez to głęboko ludzki wymiar. Wpisuje się on w metafizyczną perspektywę doświadczania Boga w dźwiękowej hierofanii. Wykorzystywanie zmysłu słuchu w tym przeżywaniu athoskiego sacrum opisane jest w kolejnych rozdziałach, uwzględniających 5 aspektów dźwiękowego krajobrazu Świętej Góry: (1) specyfiki słuchowego doświadczania sacrum, (2) właściwości ciszy jako przestrzeni hezychazmu, (3) głosów natury, (4) dźwięków wytwarzanych w przestrzeni kultury, (5) liturgicznego śpiewu.

Gabriela Jarzębowska – adiunktka na Wydziale „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego. Stypendystka Komisji Fulbrighta na Wesleyan University (2018 - 2019), visiting scholar na Uniwersytecie w Linköping (2016) i University of California at Santa Cruz (2019). Absolwentka I edycji Szkoły Ekopoetyki, laureatka konkursu Preludium 14 (NCN) i IX edycji konkursu im. Inki Brodzkiej-Wald na najlepszą pracę doktorską obronioną
w 2020 roku. Wygłaszała wykłady gościnne m. in. na Uniwersytecie Stanforda, Wesleyan University i Rachel Carson Centre. Zajmuje się antropozoologią i humanistyką środowiskową, podejmując badania nad retoryką konfliktów środowiskowych, modelami reprezentacji zwierząt w kulturze i mediach oraz mechanizmami ich włączania w procesy modernizacji.
Czystka gatunkowa… to jedna z najciekawszych publikacji, jaką ostatnio czytałam – to świeża i odważna próba transdziedzinowych badań, niezwykle erudycyjna, oparta na dogłębnej analizie zróżnicowanego materiału źródłowego i bogata w najnowsze koncepcje teoretyczne książka, którą czyta się jednym tchem. Publikacja doskonale wpisuje się zarówno w założenia nowej humanistyki, jak i stanowi świetny przykład praktykowania humanistyki zaangażowanej, tzn. działa – ma mocny wymiar performatywny. Po jej przeczytaniu nie można już patrzeć na szczury w stereotypowy sposób.
Z recenzji prof. Ewy Domańskiej

Głównym problemem rozważanym w książce jest doświadczanie czasu zdeponowanego w pamięci kultury – w jej tekstach, przed-tekstach i „pozatekstach”, zgromadzonych w archiwach. Pamięci towarzyszy, także w skali kulturowej, zapominanie. Oba te integralnie połączone ze sobą procesy decydują zarówno o aktualności przeszłej wiedzy, jak i o jej wypadaniu z dominujących aktualnie obiegów, a niekiedy o nieoczekiwanych powrotach. Kolejne rozdziały książki, poświęcone „starowatorom” literaturoznawstwa XX stulecia (przede wszystkim Michaiłowi M. Bachtinowi, Romanowi Ingardenowi i Romanowi Jakobsonowi), podejmują pytania o obecność i ważność ich dokonań dzisiaj. Odzyskiwaniu czasu przeszłego dokonanego i przekształcaniu go w czas przeszły niedokonany służą także analizy niezwykłego fenomenu w skali środkowo- i wschodnioeuropejskiej: studenckich kół naukowych, w których rodziło się nowoczesne literaturoznawstwo. Takim fenomenem są także zrodzone w pierwszych dekadach XX wieku literaturoznawcze terminy, których cyrkulowanie w światowym obiegu, przenikanie do dyscyplin ościennych, przesunięcia znaczeniowe (a nawet nazwowe) pozwalają prześledzić nie tylko zmienne koleje badań literackich, ale także postawić pytanie o ich tożsamość. Ta, choć wydaje się nader rozchwiana, jak wynika ze studiów obejmujących całe stulecie, okazuje się zastanawiająco stabilna.

******

Experiencing Time in the Archives

The main problem discussed in the book is the experience of time deposited in the memory of culture – its texts, pre-texts and “beyond-texts” collected in archives. Memory is accompanied – also on a cultural scale – by forgetting. Both of these integrally connected processes determine the topicality of past knowledge and its falling out of the currently dominant circuits, and sometimes unexpected returns. The subsequent chapters of the book, devoted to “oldvators” of literary criticism (mainly Mikhail Bakhtin, Roman Ingarden and Roman Jakobson), ask about their presence and the importance of their achievements today. The analyses of this unusual phenomenon on the Central and Eastern European scale – student scientific circles in which modern literary studies were born – serve to recover past perfect and transform it into past imperfect. Such a phenomenon are also literary terms born in the first decades of the 20th century, whose circulation in the world, penetration into the neighboring disciplines, semantic (and even name) shifts allow to trace not only the changing story of literary research, but also to ask a question about its identity. This identity, although seemingly unstable, as shown by studies spanning the entire century, appears to be surprisingly steady.

Refleksja humanistyczna nad sprawami trapiącymi ludzkość wydobywa wyspecjalizowane nierzadko wątki (jak epidemia, uzależnienie, dysfunkcja) i czyni z nich zagadnienia uniwersalne, a więc wspólne, ogólnoludzkie. Takie poszerzanie perspektyw pozwala na zaproszenie do dyskusji przedstawicieli różnych dyscyplin oraz – co równie istotne – budzi społeczną świadomość i wrażliwość. Autorki i Autorzy tekstów pomieszczonych w tym tomie bacznie przyglądają się fenomenom kulturowym, literaturze, językowi i komunikacji, oswajają sytuacje kryzysowe i nadzwyczajne poprzez ich wielostronne oświetlenie. Dzięki zróżnicowaniu stylów, gatunków i epok poddanych oglądowi zyskujemy nie tylko przekonanie o niejednorodności przestawień epidemii, chorób, patologii – ale jesteśmy jako społeczeństwo lepiej przygotowani do kolejnych trudnych zdarzeń i sytuacji granicznych. Z recenzji dr hab. Agnieszki Kuli, prof. UAM Dominantą tomu łączącą zawarte w niej teksty jest zgodnie z tytułem publikacji perspektywa maladyczna, dodatkowo doprecyzowana w poszczególnych kategoriach tytułowych. Stąd uwaga badaczy została skupiona na topice epidemicznej powiązanej z różnymi chorobami, a także patologiami. Atutem książki jest z całą pewnością zaprezentowana wieloperspektywiczność spojrzenia na wspomniane wyżej zagadnienia, bo choć wszystkie głosy badaczy pomieszczone w tomie można połączyć wspólnym mianownikiem nauk humanistycznych, to w konkretnych rozwiązaniach różnią się one w znaczący sposób. […] Sam pomysł tomu oceniam jako niezwykle trafny, bowiem nie tylko wpisuje się on w coraz popularniejszy (także w naszym kraju) dyskurs „chorobowy”, ale też podejmuje problematykę, od której w ostatnich latach nikt z nas nie mógł uciec: doświadczenia pandemicznego i powszechnego zagrożenia coraz groźniejszymi chorobami, które, jak pokazały ostatnie lata, potrafią zdezorganizować nie tylko funkcjonowanie służby zdrowia, ale też życie społeczne i kulturalne. Uwidocznienie, że tego typu sytuacja nie jest wyłącznie znakiem współczesności, ale ma swoje (różne) źródła w minionych wiekach, pozwala inaczej spojrzeć na otaczającą nas rzeczywistość. Z recenzji dr. hab. Marka Kurkiewicza, prof. UKW

Książka jest pierwszą monografią dotyczącą twórczości Stefana Szymutki – filologa i eseisty, nominowanego w 2001 r. do Nagrody Literackiej „Nike”. Jej celem jest wydobycie i interpretacja autorskiej sygnatury wpisanej w prace śląskiego badacza i pisarza. Nadrzędną ramę problemową publikacji tworzy refleksja nad mechanizmami kształtowania historii literaturoznawstwa, dzięki czemu praca wpisuje się w debaty toczone we współczesnej humanistyce – m.in. te dotyczące zwrotu filologicznego, zwrotu archiwalnego, zwrotu biograficznego – i oferuje oryginalne rozwiązania metodologiczne.

******

The Local Philology – the Locality of a Philologist. Literary and Scientific Practice of Stefan Szymutko

The book is the first monograph on the works of Stefan Szymutko – a philologist and an essayist nominated for “Nike” Literary Award in 2001. The book aims to show and interpret an individual signature present in the works of the Silesian researcher and writer. The paramount problem of the publication is the reflection on the mechanisms of the literary history, which makes this work part of the debates in contemporary humanism such as those on the philological, archival, biographical turns and which also offers original methodological solutions.