Filologia lokalna - lokalność filologa

Poezja Dragana Boškovicia jest wyjątkowym zjawiskiem we współczesnej serbskiej poezji przynajmniej z trzech powodów. Po pierwsze twórczość Boškovicia bywa porównywalna do poezji Branka Milijkovicia ( 1934-1961), tragicznie zmarłego serbskiego poety, który zginął w tajemniczych okolicznościach w 27. roku życia. Neosymbolizm, widoczna tradycja serbskiego nadrealizmu, apoteoza życia i witalizm – to cechy łączące Miljkovicia i Boškovicia. Po drugie, poezja Boškovicia posiada podskórną więź z neosymbolizmem serbskim lat 50. i Miljkoviciem, gdyż występują w niej liczne motywy biblijne, słaba pozycja zagrożonego podmiotu, fascynacja ontologią i metafizyką. Cykl Ave Marija (Bogurodzica) jest być może główną siłą sprawczą, która zwróciła uwagę polskiej krytyki literackiej na poezję Dragana Boškovicia. Bošković jest bowiem wyjątkowym współczesnym poetą serbskim zainteresowanym poezją religijną. Temat Bogurodzicy w poezji serbskiej okresu romantyzmu został podjęty i jest w kanonie literackim dzięki poematowi Lazy Kosticia ( 1841-1910), jednego z głównych poetów serbskiego romantyzmu. U Kosticia, podobnie jak u Boškovicia Matka Boża zapisana została w wersji łacińskiej (Maria a nie jak by to chciał język serbski – Marija), ale Kostić Madonn®, zabytkową bazylikę w Wenecji sytuuje w kontekstach i w związkach z prawosławiem i Serbią. Poetycka Madonna Boškovicia jest natomiast postacią uwikłaną w odniesienia mszy łacińskiej, we współczesne Profanum i świat cywilizacji euroatlantyckiej. Po trzecie, poezję Boškovicia łączy z Miljkoviciem i współczesną generacją serbskiej poezji silnie zakorzenienie w materialnej rzeczywistości, fascynacja egzystencjalną sferą bytu wraz z próbami oswojenia śmierci.

Antologia ukazuje zróżnicowany, dynamiczny obraz Łodzi i literatury o niej, w całej rozmaitości gatunkowej oraz estetycznej, począwszy od pierwszych tekstów z połowy XIX stulecia, kończąc na powstałych w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej – wydarzenia, które nieodwracalnie zniszczyło to wieloetniczne i wielojęzykowe miasto.
Znajdują się tu utwory o minionej Łodzi pisane nie tylko po polsku, lecz także w jidysz, po hebrajsku, niemiecku i rosyjsku. Znaczna część zamieszczonych w antologii tekstów pozostawała dotąd nieznana współczesnym czytelnikom i jest publikowana pierwszy raz po wielu dziesięcioleciach czy ponad stuleciu od momentu powstania. Ich przypomnienie pozwala wypełnić znaczące luki w panoramie łódzkiej literatury, pokazać jej różnorodność i bogactwo, ale też wydobyć swoistą ewolucję tego piśmiennictwa – od pierwszych opisów miasta powstałego z niczego, szybko, w ciężkiej pracy i na ludzkiej krzywdzie, poprzez nieśmiałe z początku próby uchwycenia jego kolorytu i społecznej specyfiki, po najbardziej dojrzałe dokonania prozatorskie i poetyckie, którym nieprzerwanie towarzyszył bogaty nurt literatury żartobliwej i okolicznościowej.

Profesor Marek Zybura pisze o książce: "Leszek Szaruga traktuje literaturę szeroko, w jej rozumieniu z czasów wczesnego średniowiecza, jako „wspólną przestrzeń słowa pisanego”, do czego dzisiaj szczęśliwie zdajemy się powracać (także na uniwersytetach). Dlatego nie znajdziemy w tej książce tradycyjnych pod/rozdziałów poświęconych rodzajom i gatunkom literackim. Za to znajdzie tu czytelnik frapujące odwołania np. do „rozpraw filozoficznych bądź przyrodoznawczych, listów i zapisków osobistych, wszelkiego rodzaju dokumentów, [...] i innych piśmiennych świadectw ludzkiej aktywności”. Piszę „frapujące”, bowiem takie podejście warsztatowe: nieporównywalnie trudniejsze od tradycyjnego, belferskiego, jest nie tylko innowacyjne, ale może też czytelnika zafascynować, wciągnąć bez reszty i kazać mu podążać za autorem w napięciu do ostatniej strony niczym najlepsze dzieło tzw. literatury pięknej".

W powszechnej świadomości polska poezja ostatnich dekad XVIII i początku XIX wieku jest zjawiskiem nieciekawym i nieatrakcyjnym, najczęściej dyskutowanym z perspektywy nadchodzącego romantyzmu, na tle którego wypada zawsze niekorzystnie. Książka ta wyrasta z przekonania, że twórczość takich poetów, jak m.in. Franciszek Karpiński, Adam Jerzy Czartoryski, Józef Morelowski, Jan Paweł Woronicz, Hugo Kołłątaj czy Cyprian Godebski, przynosi wiele pytań dotyczących kwestii fundamentalnych, związanych z problematyką tożsamości zarówno w jej wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym. Specyfika tego okresu, kształtowanego przez zjawiska ogólnoeuropejskie, które sprzyjały krystalizowaniu się nowoczesności, oraz tendencje typowe dla rodzimego wariantu oświecenia, sprawia, że powstała wówczas literatura jest wartym badawczej refleksji terenem śledzenia ścieżek wyłaniania się wczesnonowoczesnej podmiotowości z charakterystycznymi dla niej napięciami między samookreślaniem a autokreacją. W książce szczególną uwagę zwrócono więc na różnorodne mechanizmy uobecniania się „ja” możliwe do uchwycenia w wybranych do analizy utworach. Stanowią one ważne ogniwo w długotrwałym procesie przemian polskiej tożsamości, której swoistość trudno zrozumieć bez odwołania się do jej korzeni.

Ta książka wyrasta z fascynacji literaturą i rzeczywistością, paradoksalnie czerpiąc siłę ze swojej słabości, gdyż w gruncie rzeczy jest ilustracją nieustannie ponoszonych porażek i fiaska, zapisania siebie w świecie i świata w sobie, w krzyżowym ogniu, w poplątanych pajęczynach, zagłuszanych falach, zerwanych łączach. Formy odbioru to wciąż ponawiane próby artykulacji tego, co ciągle się wymyka, odstaje, nie przywiera, a zalega, jest. Stąd uprzywilejowana rola poetyki notatki, gwałtownego błysku, treściwego flesza. Chodzi przede wszystkim o pielęgnowanie w sobie amatora, który nie podpiera się żadną gotową filozofią, a czerpie radość ze spotkania, nieplanowanych, przypadkowych, świeżych zestrojeń. Krytyka literacka to nieustanna emancypacja, wyjście poza swoje opłotki, podjęcie ryzyka inwencji.
Poezja nie jest tym, co uczepiło się kartki, ale tym, co za sprawą jej bieli odcisnęło się na naszym ciemnym gruncie. Wskazało stronę. Poezja, podobnie jak ogień, potrafi pogrążyć w samotności, osadzając człowieka w jego pojedynczości, a jednocześnie wpisuje w poczucie wspólnoty. Dlatego z tego wszystkiego stawiam na pojedynczy wiersz. Będę mówił tylko o nich – o spotkaniach z głosem, tembrem, słowem. O formach odbioru. O poetach związanych ze szczecińską Fundacją Literatury imienia Henryka Berezy i szczecińskim wydawnictwem FORMA.
Franciszek Lime

Jan Marx to wybitny krytyk, autor 1384 recenzji, esejów, rozpraw i felietonów, 31 książek oraz wielu przekładów z francuskiego, niemieckiego i rosyjskiego. Grupa poetycka Kwadryga to wznowienie publikacji z 1983 roku . Autor dokonuje w niej błyskotliwych analiz twórczości sześciu poetów i dwóch poetek, należących do efemerycznej grupy poetów (działającej w latach 19261933), postulujących potrzebę poezji uspołecznionej i zaliczanych obecnie do tzw. Drugiej Awangardy. Chociaż ideowo i politycznie kwadryganci dystansowali się od ówczesnej bezideowości i ostentacyjnego antyintelektualizmu skamandrytów, to jednak ulegli ich formalnej presji. W ich międzywojennych wierszach dominowała problematyka nierówności społecznych i nędznej egzystencji ludzi zmarginalizowanych w Drugiej Rzeczypospolitej, o których Jerzy Stempowski napisał: Gdyby zaproponowano mi nowe życie w skórze robotnika lub chłopa dwudziestolecia, wybrałbym śmierć.