Rywalizacja o Ordynację Zamojską w latach 1665-1673

Studia, które wchodzą w skład tomu, są z jednej strony kontynuacją i poszerzeniem stałych zainteresowań autora epoką renesansu i oświecenia, z drugiej zaś nawiązują do kwestii bardziej uniwersalnych kultury europejskiej i słowiańskiej, jak również do związków polsko-włoskich. Jestem głęboko przeświadczony o celowości udostępnienia studiów Sante Graciottego polskim odbiorcom nieznającym języka włoskiego. Nie tylko wzbogacają one z pewnością ich wiedzę i świadomość własnej tradycji, ale mogą stać się ponadto inspiracją dla tych, którzy nie mieli dotychczas okazji zetknąć się z metodami badawczymi i sposobem myślenia tradycyjnej i rygorystycznej włoskiej filologii. [ z recenzji wydawniczej Piotra Salwy]

Publikacja została poświęcona problemowi kreowania historiograficznego wizerunku księcia Leszka Czarnego od czasów mu współczesnych do schyłku XVI w. W dwóch dziełach Bartosza Paprockiego – Gnieździe Cnoty i Herbach rycerztwa polskiego – Leszkowi Czarnemu przypisana została zupełnie wyjątkowa rola, co Autor, prezentując meandry tradycji historiograficznej, usiłuje wyjaśnić. W tym celu podejmuje próbę dookreślenia hipotetycznego źródła, które powstało na dworze księcia (Gesta Lestkonis) , a także analizuje historiograficzne zabiegi Jana Długosza i jego autorski pomysł na wizerunek władcy. Badacz omawia ponadto obraz relacji Piasta z krakowską gminą miejską, który odegrał szczególną rolę w XVI-wiecznej tradycji.

******

Dux fabulosus. On Historical Tradition Surrounding Leszek Czarny from „Gesta Lestkonis” to the Works of Bartosz Paprocki

The publication is devoted to the problem of creating the historical image of the prince Leszek Czarny from his times to the end of the 16th century. In two books by Bartosz Paprocki: “The Nest of Virtues” and “The Heraldic Arms of the Polish Knighthood”, Leszek Czarny was provided with an absolutely vital role, which the author of this book attempts to explain, showing the meanders of historiographical tradition. To this end, he tries to determine the hypothetical source that was created at the court of the prince (Gesta Lestkonis) and analyses historiographical efforts of Jan Długosz and his original idea for the image of the ruler. The author also discusses the image of Piast’s relations with the municipality of Cracow, which played a significant part in the 16th-century tradition.

Edycja inwentarzy kolegium jezuickiego w Nowogródku i jego majątków, sporządzonych po kasacie Towarzystwa Jezusowego na przełomie roku 1773 i 1774, zawiera opracowanie krytyczne pięciu rękopisów dotychczas prawie niewykorzystanych, przechowywanych w archiwach rosyjskich i białoruskich. Materiał zawarty w edycji jest cenny dla przedstawicieli różnych dyscyplin, takich jak historia sztuki i architektury, historia książki i edukacji, historia miast, religioznawstwo, muzykologia, dzieje farmacji oraz historia gospodarcza i demografia historyczna. Nowogródek stanowił ważne centrum administracyjne, ponieważ był stolicą województwa i jednym z miejsc obrad Trybunału Głównego Litewskiego. Osiedlenie jezuitów miało duże znaczenie dla rozwoju miasta, które do tej pory pozostawało pod silnym wpływem kulturowym Kościoła wschodniego. Placówka jezuicka w Nowogródku była czynna najpierw jako stacja misyjna (1626-1631), potem jako rezydencja (1631-1714), a w końcu jako kolegium (1714-1773). Na przestrzeni tego okresu jezuici rozwijali szeroko zakrojoną działalność pedagogiczną, duszpasterską i społeczną, o której świadczą m.in. zawarte w edycji katalog biblioteki i inwentarz apteki.
Dla przygotowania aparatu naukowego korzystano zarówno ze źródeł archiwalnych, jak i z literatury. Oprócz archiwów w Moskwie i w Mińsku kwerenda objęła kilka instytucji na terenie Polski, Litwy i Włoch (w tym wypadku szczególne znaczenie ma Archiwum Rzymskie Towarzystwa Jezusowego). Wartością dodaną pracy jest identyfikacja niemal wszystkich pozycji wzmiankowanych w katalogach księgozbiorów jezuickich. Podjęto też próbę rekonstrukcji archiwum kolegium na podstawie dokumentów pierwotnie wchodzące w jego skład, które po kasacie Towarzystwa zostały przejęte przez Komisję Eedukacji Narodowej i do dziś dnia zachowały w zespole 1603 Rosyjskiego Archiwum Państwowego Akt Dawnych.

Początki zainteresowań XVII-wieczną architekturą Lublina i północno-wschodniej Małopolski przypadają na okres niewoli narodowej. Wówczas, intensywnie poszukując symboli narodowych, odwoływano się do historii i kulturowego dziedzictwa i wkrótce zbudowano mit renesansu lubelskiego jako sztuki rdzennie polskiej, wyrosłej z miejscowej tradycji, powstałej niezależnie od architektury niemieckiej czy włoskiej. W latach międzywojennych badania nad architekturą powstałą w czasach największej potęgi Rzeczypospolitej stały się elementem legitymizacji odrodzonej Polski. Jednak, paradoksalnie, największy rozkwit badań nad renesansem lubelskim przypadł na lata 50. XX wieku. Sztuka prowincji dawnej Małopolski stała się wówczas synonimem twórczości „ludowej”, narodowej w formie i socjalistycznej w treści.

Nacjonalistycznie motywowane prace na temat renesansu lubelskiego miały poważne konsekwencje dla dalszego rozwoju badań nad tym zagadnieniem. Przeniknęły one bowiem do literatury popularnej i do dziś kształtują obraz sztuki XVII wieku. Niniejsza publikacja, będąca interdyscyplinarną analizą różnorodnych motywacji i historycznych uwarunkowań badań nad sztuką, jest próbą pokazania tej dyscypliny w szerszym kontekście społecznym i politycznym.

PLAN WARSZAWY Georges’a Louisa Le Rouge’a z 1768 roku to jedno z najwierniejszych i najbardziej interesujących odwzorowań XVIII-wiecznej Warszawy. W tej publikacji porównany został z trzema innymi planami z epoki Tirregaille’a, Rizzi Zannoniego i Tardieu. Przedstawia Warszawę z początku panowania Stanisława Augusta, kiedy miasto rozwijało się dynamicznie za sprawą reform i obecności dworu. Zmiany gospodarcze i społeczne sprzyjały poprawie warunków życia oraz urbanizacji nowych terenów – m.in. Żoliborza, Powiśla i dzisiejszej Pragi a kulturalny mecenat króla przyczyniał się do upowszechnienia idei oświeceniowych.

Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego to jedno z najważniejszych źródeł do historii Polski średniowiecznej i jedno z najwybitniejszych dzieł średniowiecznej historiografii europejskiej. Ich autor, Jan Długosz, w 12 księgach opisał dzieje Polski począwszy od legendarnych początków naszego kraju, na 1480 roku skończywszy. W swej pracy czerpał z wielu niedostępnych dziś źródeł historycznych. Korzystał też z ustnych relacji osób uczestniczących w najważniejszych wydarzeniach wieku piętnastego np. przy opisywaniu bitwy pod Grunwaldem wykorzystał opowieści swojego ojca i stryja.

...Podjąłem się przekazać na piśmie roczniki dziejów Polski, a także innych ludów sąsiadujących z Polską, ogarnąwszy rzeczy dokonane zarówno w pokoju, jak i w wojnie, w tym celu, aby wskrzesić i uczcić w pamięci zakrzepłe i śpiące w ciemności popioły ludzkie i aby słuchaczom i czytelnikom przedstawić ich czyny; nie z zaufania w siły własnego umysłu (jest on bowiem ubogi i lichy, a do opracowania tego dzieła, w którym można rozsławić i upiększyć znakomite czyny i świetne zwycięstwa bohaterów, jest zbyt ociężały i niewystarczający) ani, aby przewyższyć sztuką pisarską proste stare opowieści, ale dlatego, ponieważ boleję, że wiele przesławnych, godnych poznania dzieł, tak czasów przeszłych, jak i naszych, idzie w wieczną niepamięć.

JAN DŁUGOSZ


Jan Długosz (1415–1480) nazywany jest „ojcem polskiej historiografii”. Był kanonikiem krakowskim, sekretarzem Zbigniewa Oleśnickiego, potem współpracownikiem króla Kazimierza Jagiellończyka i wychowawcą jego synów. Stworzył m.in. Kroniki czyli roczniki sławnego Królestwa Polskiego i Banderia prutenorum, w którym zamieścił wizerunki chorągwi zdobytych na Krzyżakach w czasie bitwy pod Grunwaldem.