Arystoteles Głód wiedzy

Treść książki stanowią wykłady z historii filozofii, jakie prof. Stefan Swieżawski prowadził w ciągu swojej powojennej 30-letniej działalności dydaktycznej. Choć zajmował się on również filozofią nowożytną i współczesną, to jednak głównym tematem jego zainteresowań stała się europejska myśl filozoficzna od jej zarania aż do wieku XV włącznie.

Tę właśnie filozofię - mówi autor - określam jako klasyczną, gdyż w tym okresie trwa przekonanie, że filozofia - jako umiłowanie mądrości - w centralnym miejscu swej problematyki umieszcza metafizykę. Już w wieku XIV zaczyna się powolny, wielowiekowy proces, w którym filozofia klasyczna "zdradza" samą siebie degraduje stopniowo kluczową rolę metafizyki, której miejsce zajmują inne dyscypliny filozoficzne, jak np.: etyka, teoria poznania. Powolny renesans refleksji metafizycznej nad całą rzeczywistością i nad człowiekiem daje się zauważyć dopiero w wieku XX. Oto wyrażony w wielkim skrócie powód nadania tej książce tytułu: Dzieje europejskiej filozofii klasycznej.

Ekspresem z Sokratesem” to pełna wrażeń podróż intelektualna śladami niektórych z największych myślicieli w historii – od Epikura i Marka Aureliusza, przez Konfucjusza i Gandhiego, po Nietzschego, Schopenhauera i Simone de Beauvoir.
Podróżując pociągiem (jest to środek komunikacji najbardziej sprzyjający zadumie), Eric Weiner objeżdża świat, zatrzymując się w miejscach związanych z filozofami i filozofowaniem – od Grecji po Chiny, od Stanów Zjednoczonych po Indie – po drodze rozmyślając o życiowych lekcjach, których uczą nas wielcy myśliciele przeszłości. Jego cel to odkryć na nowo pierwotny sens filozofii – nie jako domeny abstrakcyjnych, niepraktycznych rozważań, lecz jako terapii duszy, która uczy nas, jak wieść bardziej znaczące, bardziej szczęśliwe życie. Jak bowiem zauważa, gdyby w starożytnych Atenach istniały księgarnie, działy „Filozofia” i „Przemiana osobista” byłyby jednym i tym samym.

Filozofia oświecenia prezentuje najistotniejsze idee tamtej epoki oraz najważniejszych filozofów, z uwzglednieniem ich znaczących dzieł oraz biografii. Nakreślona przez autora panorama epoki pokazuje, iż tak żywo dzisiaj dyskutowana oświeceniowa filozofia nie tylko wpisuje się w odmienne ramy chronologiczne, ale także zawiera istotne różniące się treści i formy wyrazu.

Podział według kryterium kraju (Anglia i Szkocja, Francja, Niemcy, Włochy i Polska) podyktowany jest zarówno tymi różnicami, jak i wzgledami dydaktycznymi. Opracowanie oparte zostało głównie na literaturze źródłowej, w tym na pozycjach w Polsce mało znanych, ale ważnych dla kultury filozoficznej danego kraju.

Książka Indie i Europa: próba porozumienia na gruncie filozoficznym jest znakomitym studium historyczno-porównawczym kontaktów Europy z Indiami i przynosi nowe spojrzenie na relacje między myślą Zachodu i Wschodu (Indii). Autor oparł swe przemyślenia i uwagi na wnikliwej analizie tekstów indyjskich i europejskich, od starożytności aż po czasy nowożytne. Dużo uwagi poświęcił recepcji myśli indyjskiej przez romantyków i myślicieli niemieckich połowy XIX wieku. Erudycja Autora w połączeniu z żywym stylem narracji sprawia, że lektura tomu staje się fascynującą przygodą intelektualną. Włączenie tej książki w nurt refleksji nad porównawczą historią obiegu idei będzie dla polskiego czytelnika ważnym wydarzeniem literacko-naukowym.

Filozofując, zazwyczaj sądzimy, że jest jeden świat fizyczny (monizm), nadbudowany nad rzeczami (substancjalizm), wyposażonymi wyłącznie we własności pozytywne (pozytywizm metafizyczny), w regularny sposób powiązane ze sobą kauzalizm). Nic dziwnego: taka wizja rzeczywistości podyktowana jest przez praktykę życiową ludzi. Poddaje się jej na ogół nauka, a za nią filozofia (głównie współczesna). Wyjątek czynimy tylko dla siebie samych. To człowiek, i tylko on, ma być zdolny do "kreowania” niebywałych światów w swoim „umyśle” (mentalizm). A jego doświadczenie ma być – jedyne – zdolne do rozpoznania, co spośród tego, co „stworzyliśmy”, pokrywa się z rzeczywistością (empiryzm). Wolno przypuszczać, że wszystkie te poglądy są fałszywe. A jeśli nawet tak nie jest, warto wyobrażać sobie alternatywne wizje rzeczywistości poza tą, którą dyktuję nam nasza praktyka życiowa (i nasza pycha). Jedną z możliwych alternatyw próbuje obmyślić ta książka. Próbuje ona również – przepatrując tradycyjne trudności filozoficzne, a także sięgając po inspiracje do innych dziedzin, m.in. do poezji metafizycznej – argumentować, że zadanie takie jest mniej fantastyczne, niż mogłoby się zdawać. Mniej fantastycznej, niż więcej.

Celem niniejszej książki jest ukazanie filozoficznych podstaw, na których wspiera się teoria komunikacji Habermasa. Istotę teoretycznego zamysłu twórcy Teorii działania komunikacyjnego należy, jak się zdaje, ująć w kategoriach zmiany paradygmatu, o czym zresztą przekonany jest sam jej autor. Nie chodzi przy tym o to, by posługiwać się tym wieloznacznym terminem w jakimś bardzo mocnym sensie, co mogłoby zostać uznane za podejrzaną i gołosłowną deklarację zasadniczych zmian w obrębie filozoficznego dyskursu. Używanie terminu paradygmat jest zasadne z kilku powodów. Po pierwsze, chodzi o wyraźne uwypuklenie odejścia od tradycji filozofii świadomości. Po drugie - o wskazanie, że szczegółowa i zarazem krytyczna analiza złożonych relacji pomiędzy podmiotami życia społecznego wymaga zasadniczo nowego podejścia. Po trzecie wreszcie, komunikacyjna teoria racjonalności, łącząca dwa dobrze już ugruntowane w naukach społecznych paradygmaty - systemowy oraz Lebenswelt, wskazując na fundamentalne znaczenie racjonalności komunikacyjnej, wyznacza ramy konceptualne nowej teorii działania, na tyle odmiennej od swych poprzedniczek, że można tu mówić o zmianie paradygmatu. Działanie, mówiąc najogólniej, w komunikacyjnie ustrukturowanym wymiarze intersubiektywności przestaje być dla podmiotów działaniem w oparciu o własny tylko świat wewnętrzny, lecz czerpie pojęcia, sensy, cele, motywacje i wyobrażenia z obszaru wspólnego wszystkim istotom uspołecznionym.

Tomasz Maślanka