Myśl w obcęgach

A memoir by the former vice president of Yugoslavia describing three visits to Moscow and his encounters there with Stalin.

Richard Pipes prezentuje w swoim dwutomowym dziele wielowątkową biografię Piotra Struwego (1870–1944), jednego z najwybitniejszych rosyjskich intelektualistów przełomu XIX i XX w., historyka, filozofa, ekonomisty, publicysty i polityka. We wszystkich tych dziedzinach Struwe wywierał ogromny wpływ. Jako naukowiec i działacz pomógł stworzyć ruch marksistowski w Rosji, przyczynił się do rozwoju kariery Lenina, zainicjował rewizjonizm marksistowski, był też teoretykiem i współzałożycielem partii kadetów.
Po 1905 r. stał się zdecydowanym krytykiem postaw rosyjskiej inteligencji i najważniejszym politycznym ideologiem opozycji antybolszewickiej w okresie wojny domowej, a później na emigracji. Walczył o ukształtowanie liberalnej demokracji, lecz doznał porażki i był świadkiem narodzin państwa totalitarnego.
Pipes obnaża rozdartą duszę rosyjskich intelektualistów – ich brak odpowiedzialności, niechęć do kompromisu, nietolerancję. Struwe – liberał, który stał się konserwatystą – głosił swoim rodakom wolność opartą na prawie. Był okcydentalistą broniącym reform społecznych, rządów prawa, własności prywatnej oraz znaczenia państwa. Ta długa i bogata tradycja liberalnego konserwatyzmu jest przedstawiona na tle „gigantycznego wzrostu politycznych oczekiwań wobec jednostki”, który „sprawił, że intelektualną i moralną niezależność coraz częściej karano ostracyzmem, ograniczaniem wolności, wygnaniem i śmiercią”.

Richard Pipes, ur. 1923 r. w Cieszynie, dzieciństwo spędził w Warszawie. Od 1940 r. mieszka w Stanach Zjednoczonych. Emerytowany profesor Uniwersytetu Harvarda, jeden z najważniejszych historyków Rosji. W Polsce ukazały się m.in.: Rosja carów (1990), Rewolucja rosyjska (1994), Rosja bolszewików (2005), Rosyjski konserwatyzm i jego krytycy (2009), a także autobiografia Żyłem. Wspomnienia niezależnego (2004).

Spotkane w labiryntach Kremla kobiety pachną tylko Czerwoną Moskwą, ale na gwarnych ulicach króluje aromat żytniego chleba. W upalny dzień trudno nie skusić się na łyk orzeźwiającego napoju. Po chwili w ustach pojawia się przyjemny słodko-kwaśny smak. Już tylko nieliczni przechodnie szepczą o miłosnym trójkącie Lenina. Ich uwagę przykuwają niepokorna Nadieżda i tajemnicza Olga Czechowa. Dla której z nich los nie będzie łaskawy?
Otwarcie Sowietskoje Szampanskoje zwiastuje nowy rozdział. Raisa Gorbaczow zostaje oskarżona o doprowadzenie do rozpadu Związku Radzieckiego. Ulicą pędzi ził, na placu Czerwonym ląduje „wroga” cessna, a z portu odpływa „statek filozofów”. Na kolejnych stronach Anna German czaruje głosem i zdradza tajemnicę, że w jej żyłach nie płynie ani kropla słowiańskiej krwi, a Jurij Gagarin opowiada o swoich 108 minutach na orbicie okołoziemskiej. Za rogiem witryna Bieriozki zaprasza po deficytowe wyroby radzieckiej produkcji: jesiotra, kawior, łososia, szynkę, wędliny, czekoladę, gruzińskie wina, zegarki…

Wśród tego zgiełku Kraj Rad ciemnieje, pokazuje mroczną stronę. Lecący z Irkucka Tu-154 zostaje porwany, Sawinkow planuje zabójstwa, Leningrad dusi się w śmiertelnym uścisku, a zbrodniarz Stalin nie oszczędza nawet swojego syna! Aby ukoić nerwy, Anatolij Kaszpirowski zaprasza na jeden ze swoich specjalnych seansów! Nie zwlekaj.

Stunning photographs of Soviet Metro Stations from across the former states of the USSR and Russia itself, many of which have never previously been documented For us, said Nikita Khrushchev in his memoirs, ‘there was something supernatural about the Metro’. Visiting any of the dozen or so Metro networks built across the Soviet Union between the 1930s and 1980s, it is easy to see why. Rather than the straightforward systems of London, Paris or New York, these networks were used as a propaganda artwork – a fusion of sculpture, architecture and art, combining Byzantine, medieval, baroque and Constructivist ideas and infusing them with the notion that Communism would mean a ‘communal luxury’ for all. Today these astonishing spaces remain the closest realisation of a Soviet utopia. Following his best-selling quest for Soviet Bus Stops, Christopher Herwig has completed a subterranean expedition – photographing the stations of each Metro network of the former USSR. From extreme marble and chandelier opulence to brutal futuristic minimalist glory, Soviet Metro Stations documents this wealth of diverse architecture. Along the way Herwig captures individual elements that make up this singular Soviet experience: neon, concrete, escalators, signage, mosaics and relief sculptures all combine build an unforgettably vivid map of the Soviet Metro. The photographs are introduced by leading architecture, politics and culture author and journalist Owen Hatherley.

Pod koniec stycznia 1959 roku grupa turystów, głównie studentów i absolwentów Politechniki Uralskiej, postanowiła uczcić kolejny zjazd KPZR zdobyciem góry Otorten w Uralu Północnym. Wyprawa zakończyła się tragicznie i w wyjątkowo zdumiewających okolicznościach. Obozujący na zboczu turyści rozcięli swój namiot, wybiegli w uralską noc, rozpalili ognisko. Nikt nie przeżył nocy – niektórzy zmarli z powodu hipotermii, u innych znaleziono liczne urazy, ślady krwotoku z nosa, sporych rozmiarów sińce na twarzy, złamania. Do dziś nikt nie wyjaśnił tej sprawy, a samo śledztwo z 1959 roku było równie zagadkowe, jak tragedia. Prokurator zamknął je nagle, a w sprawozdaniu napisał, że przyczyną śmierci turystów była „potężna siła”. Dziś w Rosji badaniem tej sprawy zajmuje się kilkanaście tysięcy osób, w tym Fundacja Pamięci Grupy Diatłowa. Napisano na ten temat kilkanaście książek, nakręcono filmy dokumentalne, opublikowano tysiące artykułów. Co roku w rocznicę wydarzenia na Uniwersytecie Uralskim odbywa się konferencja poświęcona pamięci ofiar. Tajemnicza śmierć dziewięciorga turystów i niespodziewanie zakończone dochodzenie to idealny punkt wyjścia do snucia teorii spiskowych. Ale Alice Lugen poszła w zupełnie inną stronę. Historia wyprawy służy jej do opowiedzenia o biurokratycznym chaosie, zimnowojennej histerii i zakulisowych politycznych rozgrywkach. Zamiast horroru z paranormalnym tłem dostajemy biurokratyczny thriller, który nie przypadkiem przywołuje na myśl głośny serial o tragedii w Czarnobylu.

Żaden dyktator nie działa sam. Sam nie rządził nawet Stalin. Od lat dwudziestych do jego śmierci towarzyszył mu zespół doradców, którego skład prawie się nie zmieniał, jednak jego członkowie nie mogli czuć się bezpieczni, widząc, jak ofiarami czystek padają krewni i zaufani podwładni dyktatora. Strach towarzyszył im nieustannie, a terror mógł wymknąć się spod kontroli.

Sheila Fitzpatrick przedstawia postaci dobrze znane i te, o których dziś niewielu już pamięta. Ławrientij Beria, szef NKWD, który niedługo po śmierci Stalina został oskarżony przez resztę kręgu zaufanych o szpiegostwo i wkrótce rozstrzelany. Wiaczesław Mołotow, który – mimo że jego żona została aresztowana i wydalona z Rosji – nigdy nie przestał być lojalny wobec partii i jej przywódcy. Grigorij Ordżonikidze, który zajmował się przemysłem ZSRR, Andriej Andriejew, który podróżując do miejsc zsyłek, słuchał Beethovena na przenośnym gramofonie, i Nikita Chruszczow, który po śmierci Stalina nie tylko zajął jego miejsce, ale też odciął się od niego słynnym referatem wygłoszonym na XX Zjeździe KPZR.

Portrety współpracowników Stalina noszono w pochodach pierwszomajowych obok jego portretu, a nazwiskami nazywano miasta, fabryki, kołchozy i instytucje kultury w całym kraju. Ale potem przyszła destalinizacja, jeszcze później – pierestrojka. Miasto Mołotow znów stało się Permem, Woroszyłowgrad Ługańskiem, a Żdanow Mariupolem. Kujbyszew, który w trakcie II wojny światowej pełnił funkcję tymczasowej stolicy, wrócił do nazwy Samara. W atlasach zostali tylko Kalinin i Kirow, zapewne przez przeoczenie. Kirow zachował miasto i obwód kirowski. Kalinin stracił wprawdzie Twer na zachodzie kraju, ale zachował Kaliningrad.

Nazwiska Stalina nie da się wymazać z pamięci, ale jego towarzyszy następne pokolenia nie będą już pewnie pamiętać.