Magazyn Historia Bez Tajemnic Nr 5 (14) Czerwiec / Lipiec 2023

Anatol Stern (1899–1968) był nie tylko poetą awangardowym, prozaikiem, dramatopisarzem oraz tłumaczem, lecz przede wszystkim wielkim miłośnikiem sztuki filmowej – publicystą i teoretykiem oddanym sprawom kina, a także pierwszym w kinematografii polskiej zawodowym scenarzystą z prawdziwego zdarzenia, przy którego udziale nakręcono ponad trzydzieści filmów. Mimo iż nie sposób pisać o wczesnej historii kina rodzimego, nie wymieniając jego nazwiska, ta część twórczości Sterna nie doczekała się dotychczas żadnej obszernej publikacji. Niniejsza monografia wypełnia tę lukę. Może zwrócić uwagę czytelników zainteresowanych kulturą dwudziestolecia międzywojennego, okresu Polski Ludowej i PRL-u, kwestią współpracy pisarzy ze środowiskiem filmowym czy też badaniami archiwalnymi.

„Janusz Lachowski podjął temat mało znany i ambitny, problematykę, która wymaga kompetencji zarówno literaturoznawczych, jak i filmoznawczych. Poza tym, co warto podkreślić, optyka tej monografii odbiega znacznie od powszechnej wiedzy i wyobrażeń związanych ze stosunkowo mało znanym dzisiaj twórcą, Anatolem Sternem, kojarzonym zwykle z nurtem poezji futurystycznej. Mamy więc do czynienia z rozprawą w znacznej mierze prekursorską, porządkującą i pogłębiającą wiedzę o ważnej w polskiej literaturze i filmie postaci, eksplikującą niezwykle rozległy wątek w życiu tego oryginalnego i – nie ma już chyba wątpliwości – wielostronnie uzdolnionego twórcy”.

Z recenzji prof. dra hab. Jacka Dąbały


Janusz Lachowski – filmoznawca, literaturoznawca i badacz rękopisów. Ukończył filologię polską na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej, na tej uczelni uzyskał także stopień doktora nauk humanistycznych. Zajmuje się głównie początkami kina polskiego, prasą i myślą filmową lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku, awangardą filmową i literacką, jak również relacjami pomiędzy literaturą a kulturą audiowizualną.

W okolicznościowej monografii przedstawiono zarówno historię Zakładu Teorii i Historii Kultury, jak i jego zmieniającą się i krystalizującą w ciągu kolejnych lat strukturę. Autorzy poszczególnych artykułów starali się ukazać dzieje Zakładu w szerokim historyczno-kulturowym, a także naukowym kontekście, uwzględniając stan polskiego kulturoznawstwa oraz jego specyfikę w ramach Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego.

Książka podzielona została na dwie części. Pierwsza poświęcona jest projektom badawczym realizowanym dotychczas przez Zakład oraz profilowi naukowemu jednostki. Część druga zawiera teksty prezentujące projekty dydaktyczne, działalność kół naukowych i współpracę z licznymi instytucjami kultury. Czytelnik znajdzie tutaj refleksje na temat problematyki nauczania kultury polskiej, kształcenia nauczycieli wiedzy o kulturze, a także kształcenia w zakresie dziedzictwa kulturowego na studiach licencjackich. Osobnym zagadnieniem jest charakterystyka stosunkowo niedawno utworzonego przez pracowników Zakładu czasopisma „Laboratorium Kultury”.

Do monografii dołączono aneks, zawierający ważne dla katowickiego kulturoznawstwa dokumenty historyczne oraz wykaz absolwentów.

Rozwijająca się od lat pięćdziesiątych XX wieku perspektywa patrzenia na teksty kultury na podstawie historii idei wydaje się rzucać nowe światło na sam problem baroku i barokowości w poezji XX wieku, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę poezję międzywojenną i wyjątkowe miejsce tej tradycji w wypowiedziach lirycznych. Sposób przedstawiania baroku jako historii idei, mentalnej, światopoglądowej oraz duchowej wspólnoty z religijnym wymiarem spraw najważniejszych człowieka w lirykach dwóch wybranych przeze mnie poetów, Jerzego Lieberta i Wojciecha Bąka, odsłania przyczynę podjęcia takiej interpretacji. Nie moglibyśmy jednak mówić o historii idei, ograniczając się jedynie do twórczości międzywojennej dwóch liryków. Takie spojrzenie prowokuje do zbudowania rozległej paraleli z liryką skamandrycką oraz okołoskamandrycką, jak i kwadrygantów, szczególnie Władysława Sebyły. (Fragment Wstępu)

W humanistyce kwestie mające związek z wykonaniem, a zatem performowaniem muzyki zawsze stanowiły nieodłączny element refleksji teoretycznej zajmowały miejsce w podziale dziedzin jednakże celem publikacji jest skonceptualizowanie sytuacji wykonawcy muzyki i wtedy konwencje odbioru oraz podziały gatunkowe neutralizują refleksję nad cielesnym wymiarem performansu. Dlatego wydaje się, iż ważne jest wskazanie, odsłonięcie i nazwanie tych teoretycznych barier oraz spojrzenie na performans od strony muzyczności ciała i ucieleśnienia muzyki. Muzyka może być traktowana jako byt abstrakcyjny, jak przekonywali Boecjusz i Leibniz, a dzisiaj kognitywiści, jednakże wykonywana uzyskuje materialność, a audialna natura pojedynczej realizacji abstrakcyjnego utworu stanowi istotny komponent dzieła muzycznego jako takiego. Wykonanie zakłada obecność ciała wykonawcy, które staje się elementem całego estetycznego doświadczenia. Oś refleksji zebranych w niniejszym tomie artykułów, dość umownie zgrupowanych w dwóch lustrzanych częściach, oscyluje zatem wokół zagadnień muzyczności ciała wykonawcy – z jednej, oraz cielesności performansu – z drugiej strony. Spojrzenie na performans od strony muzyki i ciała pozwala odświeżyć nasze podejście do istniejących już i historycznie opisanych stanowisk zajmowanych wobec ciała wykonawcy i oświetlić je z nowej perspektywy. Z tak postawionego problemu wyłania się wielość optyk metodologicznych, a te ukazują dychotomię torów badawczych. Jedne z nich będą nadal traktować ciało jako instrument, inne z kolei zwrócą uwagę na symbiozę świadomości i cielesności; jedne będą kładły nacisk na audialność, drugie z kolei będą podkreślać fuzję audialno-wizualną. Znamienne, że w każdym przypadku sztuka wykonawcza, jak również same dzieła inicjują podobnie inspirujące akademickie dyskusje.

Opis głównych nurtów Dyskursów o Macedonii opiera się na najważniejszych oraz najnowszych polskich i obcych opracowaniach z zakresu lingwistyki tekstu i dyskursu. Istotną cechą analiz jest wyeksponowanie zagadnień dotyczących teorii i praktyki dyskursu w macedońskiej kulturze, języku, literaturze, polityce i mediach. Popularność dyskursu przewyższyła najśmielsze oczekiwania jego twórców i badaczy. Może on dotyczyć wielu odrębnych merytorycznie i metodologicznie obiektów, a ich inter- i subdyscyplinarność łączy - wszechobecna w życiu społecznym, kulturowym i politycznym - dyskursywność, która ujawnia się nie tylko w codziennych, lecz także często ekstremalnych uwarunkowaniach życia macedońskiego społeczeństwa, państwa i narodu. Niniejsze ujęcie sytuuje dyskurs w teorii lingwistyki komunikacyjnej wraz z wypracowanymi w jej obrębie klasyfikacjami, a także jako istotny element analizy dyskursu w dwóch jej podstawowych odmianach: językoznawczej i politologiczno-medialnej.

Kultura rosyjska XX wieku wykreowała wiele znaczeń kategorii dzieciństwa. Zadaniem niniejszej pracy było udowodnienie hipotezy, że dzieciństwo stanowiło jeden z rosyjskich tematów kulturowych w XX wieku oraz weryfikacja założenia, że poprzez analizę przejawów omawianego tematu możliwe jest odczytanie zmian dokonujących się w dwudziestowiecznej kulturze rosyjskiej. W książce wyeksponowano kulturowe, społeczne i polityczne aspekty problemu rosyjskiego dzieciństwa. Analiza różnorodnych wytworów kultury: tekstów literackich, paraliterackich, publicystycznych, propagandowych, dokumentów, materiałów filmowych, pozwoliła na ukazanie ewolucji kultury dzieciństwa oraz zmiany jej postrzegania przez dorosłych. Na kulturę dzieciństwa wpływały zmieniające się systemy wartości, kształtujące rozumienie dobra i zła, oraz systemy norm determinujące oczekiwania wobec zachowań członków dziecięcej subkultury. Przed dziećmi postawiono nowe role: w obliczu przełomowych wydarzeń, w jakie obfitowało ubiegłe stulecie, musiały one szybciej dorosnąć, nierzadko przejmując obowiązki rodziców.

Wyodrębnione w poszczególnych rozdziałach cechy rosyjskiej kultury dziecięcej dowiodły, że stanowiła ona ważny fenomen socjokulturowy. Temat dzieciństwa to swoisty klucz umożliwiający analizę i interpretację dynamiki kultury rosyjskiej.